Valgeir Magnússon

Flesta fimmtudagsmorgna í Pipar\TBWA eru fyrirlestrar um eitthvað áhugavert. Stundum eitthvað sem við erum að vinna að og stundum koma utanaðkomandi fyrirlestrar um áhugaverð umræðuefni. Þegar ég er staddur á Íslandi reyni ég að ná þessum fyrirlestramorgnum. Um daginn var þar fyrirlestur um breytingaskeið kvenna. Ég hlustaði af áhuga enda erum ég og Silja konan mín á þeim aldri að þetta umræðuefni kemur okkur talsvert við. Fyrirlesturinn var góður og varpaði betri sýn og skilningi á margt. T.d. skil ég núna að breytingaskeið kvenna hefst ekki við það að konur hætti á blæðingum. Það hefst mun fyrr.

Einnig var þar minnst á breytingaskeið karla sem ég hafði aldrei heyrt um áður. Ég var því forvitinn og spurði meira út í það. Fyrirlesarinn sagðist einungis sérfræðingur í breytingaskeiði kvenna og henni vitandi væri ekki til sérfræðingur á Íslandi um breytingaskeið karla.

Ég fór þá að kynna mér málið sjálfur, því margt í mínu lífi hefur verið að breytast og ég vildi skilja þær breytingar betur.

„Breytingaskeið karla“ eða „Andropause“ er hugtak sem lýsir aldurstengdri minnkun testósteróns í karlmönnum. Líkami karla, sem eru fæddir karlar (MAAB), getur byrjað að upplifa breytingar í hormónastyrk yfirleitt eftir 50 ára aldur, þar sem testósterón-framleiðsla minnkar. Breytingaskeiðið er breyting á hormónaframleiðslu. Minni testósterón-framleiðsla getur haft alls kyns afleiðingar. Sú framleiðsla er mismunandi milli manna, hjá þeim sem hún helst betur hjá og lengur hefur hún áhrif á orkustig, getu í íþróttum og í svefnherberginu en getur líka haft afleiðingar á öðrum sviðum. 

Þetta er fyrsta greinin þar sem ég velti fyrir mér breytingaskeiði karla og hvernig það kemur við mig sem einstakling. Ástæðan er sú að það sem ég ætla að ræða hér er eitthvað sem ég hafði aldrei heyrt neinn tala um en þegar ég fann fyrir hlutunum og byrjaði að ræða það við fólk, þá virtist mér ótalmargir kannast við svipaða hluti en halda þeim fyrir sig. Ég trúi því að með því að ræða hluti þá líði okkur betur. Breytingaskeyð karla er umdeilt fyrirbæri og á engan hátt samræmanlegt við breytingaskeið kvenna ásamt því að það fyrsta sem ég ræði er ekki beint tengt breytingaskeiðinu í læknisfræðilegum skilningi.

Blöðruhálskirtill stækkar stöðugt með aldrinum og testósterón-framleiðsla og erfðir hafa áhrif á stækkunina. 50% karla yfir 50 ára eru með einhvers konar vandamál í blöðruhálskirtli. Ég hef vitað í talsverðan tíma að ég sé með stækkun í blöðruhálskirtli sem hefur verið þreifað á reglulega. Fyrir talsverðu síðan var ég farinn að taka eftir því að ég pissaði oftar og minna í einu. Einnig var bunan orðin slappari. Þessar breytingar gerast hægt svo maður tekur ekki eftir þeim fyrr en allt í einu að maður áttar sig. Sonur minn segir reglulega við son sinn að það eigi að pissa eins og maður meini það. Ég var hættur að geta pissað eins og ég meinti það. Svo gerðist það síðasta sumar að ég vaknaði með mikinn verk og alveg í spreng. En sama hvað ég reyndi, þá gat ég ekki pissað nema nokkrum dropum. Við vorum á leið norður í Hrísey þennan dag og þurfti ég að byrja daginn á því að athuga með að komast að á heilsugæslu. Það var ekki hægt fyrr en eftir nokkra daga. Ég fór því á bráðamóttökuna en þar var nokkurra klukkustunda bið. Mér datt þá það snjallræði í hug að keyra bara norður og fara á heilsugæsluna á Dalvík. Bíltúrinn var verulega erfiður. Þegar þangað var komið hitti ég lækni sem tók blóðprufu og þvagprufu. Ég var síðan sendur í ómskoðun á sjúkrahúsinu á Akureyri. Þar var ég rannsakaður og ákveðið var að prufa lyfið Tamsulosin. Ef það virkaði þá væri ljóst hvað væri að. Innan við 30 mínútum frá inntöku lyfsins gat ég pissað nokkurn veginn eðlilega að mér fannst. Þvílíkur léttir. Nokkrum dögum síðar fékk ég símtal um að PSA-gildi mín væru í lagi svo ekki var um krabbamein að ræða en að ég þyrfti að hitta þvagfærasérfræðing.

Í kjölfarið fékk ég tíma hjá þvagfæraskurðlækni sem tók mig í frekari rannsókn. Læknirinn var ekki eins ánægður og ég með bununa mína og tæminguna. Hann útskýrði fyrir mér að stækkunin á blöðruhálskirtlinum þrengdi að þvagrásinni og að lyfið sem hjálpaði mér að opna fyrir dygði bara til að losa smáhluta og að það væru að staðaldri um 350 ml í blöðrunni. Við ákváðum að sjá hvort hægt væri að hægja á þessu ferli og ná að tæma meira og hélt ég því áfram á lyfinu þar til það gerði ekki lengur sitt gagn.

Ég flýg mikið vegna vinnunnar og þetta hefur verið einstaklega bagalegt því þrýstingsbreytingarnar auka á vanlíðan. Á tímabili var ég að pissa u.þ.b. fimm sinnum í flugferð sem tekur um 2,5 tíma. Eftir flug var ég svo nokkra daga með mikla erfiðleika. Eftir þrjá mánuði ákváðum við að auka skammtinn upp í tvær töflur sem bætti stöðuna talsvert. Aukaverkun með því var svimi til að byrja með sem svo hætti ásamt því að sáðvökvi varð nánast enginn.

Svo kom að því að tvær töflur á dag hjálpuðu ekki lengur. Einnig ef ég gleymdi mér og tók pillurnar seinnipart í stað þess að gera það um morgun, þá gat tekið nokkra daga á ná takti aftur. Læknirinn minn gaf mér þá nokkra kosti: 1) að halda áfram svona þar til ég gæti ekki meir og taka þá ákvörðun. 2) að minnka testósterón-framleiðslu líkamans og þar með stækkun kirtilsins. 3) möguleika um þrjár mismunandi tegundir af aðgerðum.

Sú aðgerð sem ég valdi er leiseraðgerð þar sem skorið er innan úr kirtlinum til að auka rýmið fyrir þvagrásina. Fylgikvillar sem geta fylgt slíkri aðgerð eru þvagleki og risvandamál. Einnig að eftirleiðis færi sáðvökvi í þvagblöðruna og kæmi eftir það út með þvagi. Vegna þess að ég er frekar ungur og hraustur (m.v. að þurfa þessa aðgerð) þá voru líkur á fylgikvillum aðeins um 20%. En það er samt talsvert. En að geta ekki pissað er líka hræðileg líðan. Einnig spurði ég um þann möguleika að halda áfram á lyfinu og fara seinna í aðgerð. Niðurstaðan: Ég myndi hugsanlega geta haldið áfram í 5–10 ár en þyrfti þá að fara í aðgerð. Þá hefðu líkur á fylgikvillum eftir aðgerðina aukist verulega. Ég ákvað því að drífa í þessu og byrjaði að gera grindarbotnsæfingar á fullu.

Ég fór í aðgerðina á föstudegi og var með þvaglegg fram á þriðjudag. Það var mikið ævintýri að pissa aftur á eðlilegan hátt eftir að þvagleggurinn var tekinn. Það svíður svakalega og maður verður talsvert smeykur við það til að byrja með. En einu hafði ég gleymt. Það var tilfinning sem ég hafði ekki fundið í mörg ár. Tilfinningin þegar maður tæmir þvagblöðruna algjörlega. Hún er góð.

Mjög fljótlega kom í ljós að fylgikvilli er varðar risvandamál var ekki til staðar. En um mánuði eftir aðgerð hófst þvagleki. Það er mjög óþægilegt að finna fyrir að það dropi hjá manni í buxurnar. Ég þurfti því að fara í apótek í Noregi og fá innlegg fyrir karlmenn. Það var ekki í hillu frammi og þurfti ég að útskýra fyrir apótekaranum hvað ég þyrfti. Út gekk ég með innlegg í laginu eins og pungbindi og er límt er inn í nærbuxurnar. Í kjölfarið tók við mikil vinna við að ná tökum á grindarbotnsvöðvanum til að loka almennilega fyrir til að losna úr þessari vanlíðan. Á nokkrum dögum náði ég aftur stjórn og gat hætt að nota innleggið.

Það sem gerist er að þegar þrengir svona mikið að þvagrásinni þá verður minna að gera hjá grindarbotnsvöðvanum sem slappast. Hin stöðuga spenna sem við lærum sem börn að hafa á lokun þvagrásarinnar er ekki lengur nauðsynleg og því slakar hann á. Maður þarf að læra upp á nýtt að halda þessari spennu og til að byrja með þarf að gera það meðvitað. Eitthvað sem maður hefur aldrei pælt í. Ég gekk með innlegg í nokkra daga á meðan þetta var að lagast.

Einnig lendir maður í einhverju sem kallast bráðapiss. Það virðist gerast þegar maður kemur heim, heyrir í vatni renna eða er í guðsgrænni náttúrunni. Þá þarf að hafa hraðann á. Um daginn var ég nýkominn úr flugi frá Bergen til Osló og frá lestarstöðinni er um 10 mínútna gangur heim. Þegar ég nálgaðist heimilið fór heilinn að hlakka til að losa um og tæma blöðruna en við það fór allt í gang og ég fékk bráðapisstilfinningu. Þegar u.þ.b. tvær mínútur voru eftir að heimilinu gat ég ekki haldið lengur og hljóp bak við vörubíl sem var í hliðargötu og lét fara. Þvílík buna og þvílíkur léttir. Ég þurfti því að vinna í þessum þætti, því ekki er hægt að hlaupa hvar sem er og láta gossa. Um tvær vikur hefur tekið núna að kenna líkamanum hver stjórnar. Það er ekki enn komið, en gengur vel. Mestu máli skiptir þó að ég var að koma frá lækninum þar sem var mælt hversu mikið var eftir í blöðrunni þegar ég var búinn að pissa. Niðurstaðan var: 0 ml.

Ég var að velta fyrir mér um daginn hvað ég myndi segja við foreldra mína ef ég gæti hitt þau í dag. Það er nefnilega svo skrítið að stóran hluta ævinnar þá er maður reglulega að segja foreldrum sínum frá afrekum sínum, vandamálum og hversdegi. En svo allt í einu þá eru þau ekki lengur til staðar. Hverjum á maður þá að segja þessa hluti?

Þá fór ég að velta fyrir mér þeim tíma sem liðinn er frá því að ég gat talað við þau síðast og hverju ég myndi segja frá fyrst. Þessu merkilegasta eða þessu skemmtilegasta? Eða þessu sem var erfiðast? Ætli ég myndi ekki byrja á að segja þeim frá barnabarnabörnunum þeirra. Og hversu vel foreldrahlutverkið gengur hjá börnunum okkar. Ég myndi segja þeim hversu vel hefur gengið í viðskiptum, bæði hjá mér og Silju konunni minni. Frá ævintýrunum sem við höfum ratað í, tónlistinni sem ég hef tekið þátt í að skapa og öllum dýrmætu augnablikunum sem við höfum átt sem fjölskylda og þau misstu af. Augnablikunum með æskuvinunum okkar Silju sem þau þekktu svo vel. Ég myndi tala um íþróttir við pabba, gengi Víkings í fótboltanum og segja honum frá því þegar ég keppti á HM öldunga í badminton. Hann hefði fílað það. Ég myndi ræða stjórnun við mömmu. Um vandamál og velgengni við að byggja upp teymi þar sem allir róa í sömu átt. Um sanngirni og að standa með gildum sínum.

Svo þegar ég hefði verið óðamála góða stund myndi ég líklega ná að slappa af. Bara vera. Sitja og vera. Rifja upp tíma frá því ég var krakki. Spyrja meira um sjálfan mig til að skilja mig betur. Spyrja spurninganna sem ég aldrei spurði þau þegar ég hafði tækifæri til. Hvernig það var fyrir þau að verða foreldrar? Koma sér fyrir og díla við unglinginn mig? Hrokafullan og uppfullan af sjálfum mér. Skilja betur hvort þau hafi haft trú á mér og borið mikið traust til mín? Eða hvort þau hafi kannski alltaf verið hrædd um mig en bara falið það svona vel? Spyrja þau út í hvernig þeim hafi fundist að verða afi og amma? Hvernig þau áttuðu sig á að þau gerðu sem mest gagn? Því meira sem ég hugsaði um það hvað ég myndi segja þeim, því meira fann ég að ég saknaði mest að geta ekki leitað ráða. Spurt um þessa hluti sem erfitt er að finna hvar maður á að leita svara um. Mér finnst þau eiginlega vera alltumlykjandi hvort sem er. Kannski þarf ég ekki lengur að segja þeim hvað á daga mína hefur drifið síðan síðast. Ég hef ekki lengur sömu þörf fyrir að þau viti að ég sé að standa mig og að fólkið í kringum mig sé að standa sig. Enda vildu þau bara vera til staðar þegar eitthvað bjátaði á og vera til staðar til að gleðjast þegar allt gekk vel. Veita ráð og stuðning. Benda mér á þegar ég virtist vera að fara fram úr mér. Róa mig þegar ég hafði áhyggjur og styðja þegar þau sáu að við Silja þurftum tíma saman. Þá spurðu þau hvort þau mættu fá börnin okkar lánuð upp í bústað. Svo það leit út eins og við værum að gera þeim greiða með að gefa þeim tíma með börnunum okkar, þegar þau voru í raun að búa til tíma fyrir okkur bara tvö.

Núna þegar maður er sjálfur afi, þá held ég að ég myndi helst vilja ræða við þau um það. Afahlutverkið, svona afi við afa. Afi við ömmu. Stoltur af því að vera á jafningjagrundvelli. Ræða um hvernig maður kemur að sem bestu liði? Hvað skiptir mestu máli á hverju aldursskeiði barnabarnanna. Því ég man sérstaklega þegar börnin mín voru unglingar hvað afi og amma skipu miklu máli. En líka hvað það hafði mikil áhrif þegar þau á viðkvæmum aldri misstu ömmu sína. Þá hefði ég viljað hafa reynsluna sem ég er með núna. Kunna betur að hugsa um sjálfan mig á sama tíma og ég hugsaði um alla aðra. Kunna betur að gráta og skilja að allt þarf sinn tíma. Skilja betur tilfinningasveiflurnar sem koma í vanlíðan. Hafa meiri þolinmæði.

Ég held að það sé kjarni málsins. Þolinmæði. Því ástin er þolinmóð. En í foreldrahlutverkinu finnst manni svo oft að maður hafi ekki tíma fyrir þolinmæði. Það þarf þroska til þess. Ég horfi á börnin mín í dag og hugsa; þau eru mun þolinmóðari en ég var á sama aldri. Það gerir mig stoltan. Það er líklega það fyrsta sem ég myndi segja foreldrum mínum ef ég gæti hitt þau í dag.

Mikil umræða hefur verið í samfélaginu um fíknisjúka og hversu brotið kerfið er í kringum þann alvarlega sjúkdóm. Sumum finnst kerfið vera mannskemmandi á meðan aðrir segja að sjúkdómurinn sé sjálfskapaður og fjármagni því betur varið til annarra innviða í samfélaginu.

Ég fór að velta fyrir mér hvort við gætum litið á málið frá annarri og harðari hlið. Það er að segja með því að arðsemisreikna verðmæti þjónustunnar og hversu miklu hún skilar til samfélagsins. Til að gera það þarf að gefa sér forsendur um fjölda og kostnað. Ég leyfi mér að áætla nokkuð margar tölur í þessu reikningsdæmi og aðrar hef ég fundið með leit á netinu. Þeir sem hafa allan aðgang að tölunum geta reiknað betur út. En ég geri ráð fyrir að ég sé nógu nálægt raunverulegum tölum til að hægt sé að sjá stærðirnar sem um ræðir. Ég ákvað því að reikna hvað biðlistinn eftir plássi í fíknimeðferð kostar og hvaða arðsemi yrði af því að fjárfesta í að eyða honum.

Bara á þessu ári hafa orðið 56 dauðsföll vegna ofskömmtunar. Til viðbótar eru slysin, sjálfsvígin og dauðsföll vegna annarra lífstílssjúkdóma sem eru afleiðing fíknar. Ég held við getum áætlað að með því öllu séu dauðsföllin að lágmarki 100 með öllu töldu af fólki sem er að bíða eftir meðferð, en eru líklega mun fleiri.

Á hverjum tíma eru um 800 manns á biðlista eftir meðferð. Sumir komast fljótlega að enda með litla fíknisögu en flestir eru að koma í enn eina endurkomuna, því það tekur að meðaltali fimm meðferðir að ná árangri í baráttunni við sjúkdóminn. Biðin fyrir þessa aðila er milli 6 til 15 mánuðir. Biðtími þar sem fólkið missir heilsuna, aðstandendur missa heilsuna, fólk missir eignir sínar og fólk verður óvinnufært.

Ef við áætlum að í kringum þessa 800 einstaklinga séu fjórir hjá hverjum sem eru meðvirkir og í mikilli vanlíðan vegna sjúklingsins og þar af leiðandi í stöðugu áfalli þá eru það 3200 manns að meðaltali á hverjum tíma. Þar af eru hugsanlega 1000 óvinnufærir vegna álagsins. Einnig er þekkt er að fólk í stöðu aðstandenda er oftar veikt en almennt meðaltal veikindadaga er. Hægt væri að áætla það einn veikindadag aukalega á mánuði. Það gera þá 3200 veikindadagar á mánuði eða 38.400 á ári.

Ef við áætlum að um helmingur þeirra sem eru á biðlista brjóti af sér, þá eru það 400 manns. Af þeim eru 200 sem stela smávægilegum upphæðum hér og þar og 200 sem eru í innbrotum og öðrum glæpum. Við skulum setja 5000 kr. á dag í meðaltal á þá sem eru í minni brotum og 20.000 á dag á þá sem eru í stærri brotum. 100 beita ofbeldi í að minnsta kosti tvisvar á biðtímanum. Ef við setjum sex mánuði sem meðalbiðtíma á hvern geranda í slíkum ofbeldismálum þá verða það 200 brot sem gerir rúmlega eitt brot á dag. Við getum gert ráð fyrir að 20 manns á biðlistanum eða 40 á ári þurfi að sitja í fangelsi í að meðaltali 30 daga vegna brota sem framin eru á biðtímanum. Hver og einn kemur á bráðamóttökuna að meðaltali tvisvar á biðtímanum, sem má reikna í 1600 heimsóknir. Mögulega leiðir helmingur ofbeldisbrotanna til útkalls lögreglu. Það eru 182 útköll. Bætum svo við útköllum vegna þeirra 200 sem brjóta alvarlega af sér og áætlum þau 1 á mánuði á hvern, þá bætast 80 útköll við. Gerum ráð fyrir að vegna 10% heimsókna á bráðamóttöku hafi verið kölluð til sjúkrabifreið, það eru 160 útköll, og svo fylgir líka lögregla hverjum sjúkrabíl sem bæta má við þá tölu. Gera má ráð fyrir að 50% þeirra sem nýta gistiskýli borgarinnar séu á biðlistanum. 200 manns á biðlistanum eru á einhvers konar bótum frá ríki og/eða sveitarfélagi á meðan biðin varir. Hér geri ég ekki ráð fyrir neinum kostnaði af helmingi biðlistans, sem ætti samt að vera talsverður. 

100 jarðarfarir

38.000 veikindadagar

1000 óvinnufærir einstaklingar

Smáþjófnaður 365 milljónir á ári

Stærri glæpir 1.460 milljónir á ári

Alvarleg ofbeldisbrot 365

Heimsóknir á bráðamóttöku 1600

Fangelsisnætur 1.200

Útköll lögreglu 422

Útköll sjúkrabifreiða 160

Gistinætur í gistiskýli 10.950

Bætur á biðtíma 200 manns

Í þessum útreikningum er líf ekki metið til fjár, ekki heldur tilfinningatjón þeirra þolenda sem verða fyrir innbrotum, kynferðisbrotum eða líkamstjóni. Einungis peningaleg verðmæti. Hver jarðarför kostar að meðaltali 800.000 kr. fyrir utan erfidrykkju og legstein. Einn veikindadagur kostar samfélagið 37.500 kr. miðað við núverandi meðallaun. Óvinnufær einstaklingur kostar samfélagið 7,8 milljónir króna á ári Fjárhagslegt tjón af alvarlegum ofbeldisbrotum (sjúkrahúskostnaður, endurhæfing, vinnumissir, örorkubætur, tryggingabætur) mætti reikna að lágmarki á fimm milljónir króna að meðaltali. Hver heimsókn á bráðamóttöku kostar samfélagið að meðaltali 130.000 kr. Ein nótt í fangelsi 50.000 kr. Hvert útkall lögreglu kostar 105.000 kr. og hvert útkall sjúkrabifreiðar 97.000 kr. Kostnaður við heimilislausa hjá borginni á 1,8 milljarð króna margfaldað með 50% eða samtals 900 milljónir króna. Bætur á mánuði lágmark 350.000 kr. eða samtals 4,2 milljónir króna á ári á hvern einstakling.

Þá höfum við einfalt reikningsdæmi:

Jarðarfarir                 80 milljónir

Veikindadagar            1.425 milljónir

Óvinnufærir              7.800 milljónir

Smáþjófnaður              365 milljónir

Stærri glæpir            1.460 milljónir

Alvarleg ofbeldisbrot    1.825 milljónir

Bráðamóttaka               208 milljónir

Fangelsiskostnður           60 milljónir

Útköll lögreglu             44 milljónir

Útköll sjúkrabifreiða       16 milljónir

Sjúkrabætur                840 milljónir

Kostnaður heimilislausra   900 milljónir    

Fjárhagslegur kostnaður samfélagsins á ári af biðlistanum er því 15 milljarðar króna einungis af þeim sem eru að bíða eftir hjálp við sínum sjúkdómi.

Til að eyða þessum biðlista þarf aðeins að fjárfesta fyrir u.þ.b. einn milljarð króna á ári. Og það án þess að taka með í reikninginn alla mannlegu harmleikina, allar erfiðu tilfinningarnar. Án þess að taka með þann kostnað sem verður vegna allra barnanna sem alast upp í óöryggi á meðan foreldrar þeirra fá ekki þjónustu við sjúkdómi sínum. Sömuleiðis án þess að taka tillit til allra syrgjandi foreldranna eða yfirleitt meta til fjár alla vinnuna og kostnaðinn við fólkið sem þjáist úti á biðlistanum. Einnig án þess að tiltaka allan þann kostnað sem fellur til í samfélaginu af því að hafa fulla bráðamóttöku sem aftur verður til þess að fólkið sem er EKKI með fíknisjúkdóm þarf að bíða enn lengur þar. Ekki heldur kostnað vegna sjúkrabifreiða sem geta ekki sinnt öðrum útköllum af því þeir eru uppteknir eða vegna lögreglu sem gæti verið að sinna öðru en afleiðingum af hegðun fólks á biðlistanum.

Þá samt sem áður sjáum við, eingöngu með því að skoða tölurnar, að með því að fjárfesta í heilbrigðisþjónustu fyrir fíknisjúka og eyða biðlistanum þá er það bara ansi góður bisness.

 Ég myndi allan daginn í mínum rekstri fjárfesta fyrir 1 milljarð á hvaða vöxtum sem er ef arðsemin af því væri tólf- til þrettánföld árlega.

 Ég sótti um daginn ráðstefnuna RIMC þar sem gervigreind eða AI var helsta umræðuefnið og hvernig þessi tækni hefur breytt og mun breyta markaðsmálum. Ég velti fyrir mér í kjölfarið hversu smeyk við mannfólkið erum oft við breytingar. Sérstaklega ef þær ógna tilvist okkar eða tilgangi á einhvern hátt.

 Að einhvers konar tækni eða sjálfvirkni breyti störfum og starfsumhverfi er ekkert nýtt. Það hófst strax með iðnbyltingunni á 18. öld í Bretlandi. Frá þeim tíma höfum við mannkynið lifað allt öðruvísi lífi, þar sem lífslíkur, lífsskilyrði og velmegun heimsins er í engu samhengi við tímann fyrir það. Upplýsing og menntun hefur aukist og tækifæri kynjanna eru mun jafnari. En á sama tíma höfum við líka sóðað út jörðina meira en nokkurn tíma áður, ásamt því að okkur hefur fjölgað óheyrilega. Það er því bæði hægt að benda á góða og slæma hluti sem tengjast þeim tæknibyltingum sem við höfum séð á þessum tíma.

 Hvort andleg heilsa hafi verið betri eða verri fyrir iðnbyltingu eða eftir er líklega erfitt að meta. Því þegar fólk rær öllum árum bara að því að lifa af, þá er ekki mikið spáð í andlega heilsu. Það þarf ekki að fara mikið lengra en eina öld aftur í tímann á Íslandi til að sjá að allur almenningur hafði nóg með að komast af.

 Nú á tímum samfélagsmiðla eru uppi miklar áhyggjur af andlegri heilsu sem tengjast þeirri pressu að vera sífellt tengdur við umheiminn. Það virðist vera að því betur sem fólk er tengt þeim mun meira er það einmana. Við sem erum eldri höfum sífellt meiri áhyggjur af andlegri heilsu barna og ungmenna og kennum að sjálfsögðu samfélagsmiðlunum um. Lífið var vissulega mun einfaldara hjá unglingum þegar ég var unglingur. Ef einhver ætlaði að hafa samband við mig var hringt í heimasímann og oftast svöruðu foreldrar mínir og hóuðu þá í mig. Ákveðið var að hittast á ákveðnum stað og á ákveðnum tíma sem maður mundi og mætti þar til að hitta vinina. Ef einhver kom til manns þá var bankað en ekki send skilaboð í eitthvað tæki um að viðkomandi væri fyrir utan. Að því leyti var því mun betra eftirlit með því með hverjum maður var og hvenær.

 En það var svo margt annað sem var ekki eins gott og í dag. Einelti var meira eins og hópefli fyrir þá sem stunduðu það og ekki einusinni til heiti yfir fyrirbærið einelti. Umræða um andlegan líðan var engin. Kennarar duttu í það með nemendum og aðstöðumunurinn og valdaójafnvægið sem þar var þótti ekkert hættulegur. Sveitaböll þar sem 16 ára unglingar voru ofurölvi með fullorðnu fólki enduðu mjög oft illa. Öskubakkar og sígarettur voru á öllum borðum í barnaafmælum fyrir fullorðna fólkið sem reykti yfir börnunum. Kynbundið áreiti og grín þótti eðlilegt ásamt rasískum ummælum. Samkynhneigð var sjúkdómur og ekkert mál var að hafa samfélagið þannig að gagnkynhneigt hvítt fólk tilheyrði og aðrir ekki. Allt þetta hafði eflaust slæm áhrif á andlega heilsu fjölda fólks og ungmenna. Bara ekki á fallega og vinsæla fólkið.

 Ég átti afa sem var áhugasamur um allar tækniframfarir og þegar internetið varð aðgengilegt almenningi árið 1993 man ég eftir því að hann sýndi mér þessa merkilegu uppfinningu í tölvunni sinni. Stað sem hægt væri að nálgast upplýsingar um alls konar utan tölvunnar. Þetta þótti mér áhugavert en skildi samt ekki hvernig þetta gæti orðið að einhverjum bisness þar sem allur aðgangur var ókeypis. Fletti samt upp á myndum af Pamelu Anderson og fannst það skemmtilegt. Afi taldi að upplýsingar væru viðskipti framtíðarinnar og hraðinn við að nálgast þær myndi margfaldast. Svo yrði slegist um með hvaða leiðum þær yrðu aðgengilegastar. Á þeim tíma spruttu líka upp vefsvæði sem voru eins konar samansafn og leiðir til að nálgast upplýsingar, kallaðar vefgáttir. Vefsvæði sem voru gluggi inn í heiminn þar til Google kom og breytti öllu og þá voru slík viðskipti ekki lengur verðmæt.

 Á ráðstefnunni stjórnaði Jón Örn Guðbjartsson umræðum í lok dags. Hann hóf umræðuna með því að segja sögu af því þegar hann var blaðamaður á DV í gamla daga og ritstjórinn boðaði alla inn í stórt herbergi til að sýna nýtt tækniundur sem myndi breyta því hvernig við deilum upplýsingum um allan aldur. Tækið var á stærð við þrjár þvottavélar og fólk horfði undrandi á ritsjórann og spurði. En hvað er þetta? Svarið var: Þetta er telefaxtæki.Faxið var leiðandi í því hvernig við deildum upplýsingum í fjölda ára og breytti heiminum. Einskonar ljósritunarvél sem var tengd í gengum símalínu og ljósritið prentaðist út annars staðar í heiminum og þar með var maður búinn að senda bréf á milli landa á nokkru sekúndum. En núna munum við ekki einu sinni hverju það breytti því email tók við og faxtækin fóru í geymsluna og þaðan í grendargám.

 Vefpósturinn breytti lífi okkar svo mikið að við áttum okkur ekki almennilega á því. Allt í einu urðu flest okkar samskipti skrifleg og eru enn þar sem messenger er helsta samskiptaleiðin. Nú fer ungt fólk í kvíðakast ef það er beðið um að hringja í einhvern. Símar eru ekki notaðir lengur til að hringja. Það er bara fyrir gamalt fók sem skilur ekki að fólk er upptekið og vill ekki láta ráðast inn í tíma sinn með slíkum hætti.

 Félagi minn sagði mér sögu fyrir nokkrum árum af spjalli sem hann átti við dóttur sína um að hann hafi sem unglingur átt pennavini sem hann kynntist í gegnum tímaritið Æskuna. Hann hafi skrifað hugsanir sínar á blað með penna, sett í umslag, keypt frímerki og sent pennavininum sem las bréfið. Pennavinurinn skrifaði sínar hugsanir á blað og sendi svo til baka. Nokkra daga tók að senda bréfin. Dóttirin hlustaði hissa á lýsinguna og fór svo inn í herbergið sitt. Nokkru síðar kom hún til baka, búin að hugsa þetta betur og spurði svo pabba sinn; Þegar þú varst að skrifa bréf með penna á pappír og senda. Hvernig gerðirðu linka? Þessi spurning er svo yndisleg og fær okkur eldri til að hlæja en fyrir þá sem yngri eru þá eru hlekkir svo eðlilegur hlutur að þeir hljóta alltaf að hafa verið til eins og að internetið hlýtur alltaf að hafa verið til.

 Sjálfur er ég lesblindur og forðaðist eins og ég gat að skrifa. Ég las bara námsbækur því það var svo mikil vinna að lesa að mér datt ekki í hug að lesa meira en ég þurfti. Samt komst ég í gegnum háskóla og náði góðum árangri í starfi. En þegar emailið kom, þá þurfti ég að hefja skrifleg samskipti við alla. Ég reyndi hvað ég gat að halda áfram að hringja í fólk og klára hlutina með talmáli en normið í samfélaginu og í viðskiptalífinu var ekki þannig lengur. Að samskipti skyldu breytast í að verða með skriflegum hætti var auðvitað mikil hagræðing, ekki síst fyrir viðtakandann sem las og svaraði þegar hann/hún var laus. Hagræðing sem fól í sér að hægt var að komast yfir mun meiri samskipti dag hvern heldur en t.d. með fundahaldi. Símtöl sem kröfðust þess að báðir væru lausir á sama tíma hættu. En fyrir mig þá breyttist annað. Ég þjálfaðist í að skrifa og öðlaðist meira sjálfstraust á því sviði. Svo mikið að fljótlega eftir það þá skrifaði ég tvær skáldsögur. Um leið þjálfaðist ég í að lesa og hef notið þess síðan.

 Þau sem gera mest úr því sem gervigreindin er að breyta eru þau sem þurfa að breyta sínu lífi mest út af gervigreind eða missa þá stöðu sem þau hafa í dag. Það eru nefnilega hálaunastörfin sem eru í hættu núna. Skapandi störf eins og ég er í til dæmis munu breytast mikið. Einnig þau sem vinna við að vera uppflettirit eins og lögfræðingar og margir læknar. Slíkt fólk með gott og þjálfað minni hefur í gegnum árhundruðin verið í sérflokki í samfélaginu og þegið fyrir það há laun. Það er ekki víst að slík störf verði í sama sérflokki og þau eru nú. Hugsanlega verður þekkingin í því að skipta um glugga verðmætari en að geta þulið upp einhvern lagabókstaf eða heyra einkenni og vita hvað sé að sjúklingnum. Það hræðir smiðinn ekki neitt en eflaust hræðir það lækninn og lögfræðinginn. 

 Stundum setja tæknibyltingar heiminn á hvolf og þá jafnast tækifærin. Það hefur gerst nokkrum sinnum síðan fyrsta iðnbyltingin hófst. Til dæmis urðu landeigendur skyndilega ekki þeir sem skiptu mestu máli þegar allir þustu til borganna til að vinna í verksmiðjum. Það var sárt fyrir forréttindafólk þess tíma sem bjó í glæsihúsum með þjónustufólk í öllum heimilisstörfum. Það sem er nýtt við þessa byltingu er að hún mun sjálfvirknivæða margt sem hálaunafólk gerir í dag en fyrri byltingar sjálfvirknivæddu það sem verkafólkið gerði.

 Í Formúlu 1 kemur öryggisbíllinn út þegar slys verða eða ef rignir of mikið. Þá missa fremstu bílar forskot sitt. Þegar keppnin byrjar aftur eiga allir jafnari möguleika. Þeir sem eru á réttu dekkjunum þá eða eru t.d. nýlega búnir að taka bensín fá annað tækifæri og enda oft á því að vinna keppnina þrátt fyrir að vera langt á eftir fremstu bílum þegar öryggisbíllinn kom út.

 Þetta á líka við í lífinu. Stundum koma tæknibyltingar sem jafna leikinn og allir þurfa að læra upp á nýtt. Aðlaga sig og tækifærin verða jöfn í smá stund. Þá skiptir máli hverjum tekst að laga sig hraðast að aðstæðunum og forskotið sem stórfyrirtæki eða einstaklingar hafa náð skiptir ekki lengur máli heldur hvað gert er í núinu. Nokia var með gríðarlegt forskot á farsímamarkaði þegar snjallsímar komu á markað. Nokia hélt áfram að einbeita sér að hafa símana litla, margar útgáfur og örugga í virkni. En heimurinn var að sækjast eftir meiri og þægilegri samskiptum, myndum og snertiskjám. Apple var með notendavænsta símann, breytti leiknum og bjó til markaðinn upp á nýtt. Búið var að breyta heiminum til framtíðar.

  Það er ekki tækniframförum að kenna að andleg heilsa ungs fólks sé á slæmum stað. Það er hvernig við notum tæknina og hvernig við tjáum okkur hvort við annað og heiminn sem er um að kenna. Málið er nefnilega að samfélagsmiðlar afhjúpuðu hvernig við tölum frekar en að breyta því. Það sem áður var sagt á kaffistofum er nú sjáanlegt öllum, líka börnunum okkar. 

 Tæknibyltingar munu alltaf breyta heiminum og kynslóðirnar breytast með, því lífið og tæknin eru samofin. Þeim tíma og þeirri orku sem við gjarnan notum í að þusa yfir tæknibreytingum er tvímælalaust betur varið í að sýna og segja okkar besta fólki, ástvinum okkar, að okkur þyki vænt um það.

 Gervigreindin mun breyta lífsgæðum okkar til langrar framtíðar og að sjálfsögðu borgum við toll af því eins og alltaf. Því ekkert er bara gott. Farandsölumenn fortíðar seldu fólki snákaolíu sem átti að vera allra meina bót. Nú hefur fólk aðgang að öllum upplýsingum heimsins og veit að ekkert er til sem bara er gott.

 Ég vona að mér takist að vera alltaf forvitinn og vera afinn sem kynni tæknibreytingar og aðrar samfélagsbreytingar fyrir barnabörnunum en ekki standa og öskra á skýin fyrir að allt sé að fara til fjandans og heimurinn hafi verið betri áður.