Fyrstu viðbrögð skipta öllu máli

„Ég verð því miður að viðurkenna að við stóðum okkur afar illa í þessu máli og þessi skýrsla er áfellisdómur yfir okkar vinnubrögðum. Okkur var sem betur fer boðin sátt í þessu máli sem við munum greiða. En það sem skiptir meira máli er að við fengum tækifæri til að lagfæra okkar ferla. Við tókum málið strax alvarlega og endurskoðuðum alla okkar ferla til að koma í veg fyrir að mál sem þetta geti endurtekið sig“. Þetta hefði Birna Einarsdóttir getað sagt um sátt sem Íslandsbanki hefur gert um sekt vegna ávirðinga frá fjármálaeftirliti Seðlabanka Íslands vegna sölu ríkisins á 22,5% hlutafjár bankans til fagfjárfesta á síðasta ári.

Ef yfirlýsing Birnu Einarsdóttur, bankastjóra Íslandsbanka, hefði verið eitthvað á þennan veg þá væri staða hennar, staða hennar nánasta samstarfsfólks, staða stjórnarinnar og staða bankans allt önnur í dag.

Fyrstu viðbrögð skipta mestu máli í krísustjórnun og ef þau eru röng geta lítil mál orðið stór og ef þau eru rétt geta stór mál orðið lítil. Að fylgjast með viðbrögðum Íslandsbanka og Birnu Einarsdóttur er með verri dæmum sem ég man eftir í seinni tíð, þar sem viðbrögðin hafa annaðhvort ekki verið undirbúin eða þá að þeir sem skipulögðu viðbrögðin hafi ekki hugsað málið til enda.

Nokkur atriði eru lykilatriði í almannatengslum í krísu. Það má ekki segja ósatt, það má ekki fara undan í flæmingi og það þarf hafa yfirsýn yfir þær upplýsingar sem eiga eftir að koma fram eða gætu komið fram. Svar dagsins í dag má ekki snúast upp í andstæðu sína daginn eftir af því einhver annar kemur með upplýsingar sem eru í andstöðu við það sem viðkomandi sagði. Mikilvægast er síðan að taka fyrirvaralausa ábyrgð.

Viðbrögð Íslandsbanka eru skólabókardæmi um mislukkuð viðbrögð og verða líklega notuð sem dæmi um hvernig ekki á að bregðast við um ókomin ár. Einungis tveimur sólarhringum áður en skýrslan um skelfileg vinnubrögð og eitraða hegðun innan bankans er birt kemur Birna með yfirlýsingu sem er ein verst skrifaða yfirlýsing sem sést hefur í slíkri aðstöðu. Þar er gert lítið úr innihaldi skýrslunnar og talað um traustsyfirlýsingu til bankans í ljósi þess náðst hefði að sátt upp á aðeins 1,2 milljarða, sem er Íslandsmet. Hún segir þar einnig að hún njóti trausts stjórnar til að sitja áfram. Það er eins og atvinnufólkið í samskiptum hafi ekki áttað sig á því að skýrslan kæmi fyrir sjónir almennings og þar með myndi Birna líta mjög kjánalega út eftir þessa yfirlýsingu. En undirritaður gerir ráð fyrir því að atvinnufólk í samskiptum hafi verið með í að semja yfirlýsinguna því ein regla í krísu, til viðbótar við áðurnefndar reglur, er að þeir sem eru í krísunni eiga aldrei að koma með viðbrögð án þess að ráðfæra sig við aðila ótengda krísunni, sama hversu vanir viðkomandi eru almannatengslum. Yfirlýsingin snýst upp í andhverfu sína og gerir bankastjórann líta út fyrir að vera hrokafullan og ótengdan raunveruleikanum. Hún er allt í einu staðin að því að reyna að afvegaleiða umræðuna og að vera í afneitun gagnvart hinu raunverulega vandamáli, sem hún var líklega ekki í. Traust til hennar er horfið, traust til hennar nánustu samstarsaðila er horfið og traust til stjórnar bankans er horfið.

Síðasta dæmið sem ég man eftir um önnur eins almannatengslamistök var viðtal við Guðna Bergsson, þáverandi formann KSÍ, í Kastljósi. Þar voru svörin illa ígrunduð og eins og fólk teldi sig í lofttæmi og að engar aðrar upplýsingar gætu komið fram í málinu. Betri undirbúningur fyrir það viðtal hefði getað sparað KSÍ tveggja ára vandræði og tap á trausti sem mun taka mörg ár til viðbótar að byggja upp.

Leiðin út úr þessum spíral núna er mjög erfið en þar væri hægt að fara tvær leiðir: 1) Birna segir af sér, eins og hún hefur nú þegar gert, til að losa um pressuna en líklega verður það ekki nóg, eða 2) að koma einlægt fram og viðurkenna mistök sín og hversu klaufaleg viðbrögð hennar og fleiri innan bankans voru og sjá svo hvort henni og bankanum verði fyrirgefið. Slík afsökunarbeiðni þarf að vera fyrirvaralaus og þar þarf að taka ábyrgð.

Nú hefur hún sent frá sér yfirlýsingu þar sem hún „tekur ábyrgð á sínum þætti málsins“ en það er ekki fyrirvaralaus ábyrgð. Því til er enn ein regla til viðbótar í almannatengslum í krísustjórnun. Hún er þessi: til að stöðva spíralinn er einlæg og fyrirvaralaus afsökunarbeiðni oftast eina leiðin út.

Töfralausnir eru ekki til

Nú eru allt í einu allir orðnir sérfræðingar í vöxtum og verðbólgu. Ekki ósvipað því þegar við urðum öll skyndilega sérfræðingar í bóluefnum og grímum. Flestir þessara sérfræðinga tala út frá sínum persónulegum þörfum eða hagsmunum en fáir virðast velta fyrir sér raunveruleikanum og af hverju við erum núna með verðbólgu og af hverju það er ekki bara hægt að leysa hana með því að hækka alla í launum til að allir hafi það jafn gott og áður.

Ef við stiklum á stóru og byrjum á Covid-tímanum þá dældu ríkisstjórnir allra vestrænna ríkja fjármagni inn í hagkerfin til að koma í veg fyrir innviðatjón í einkageiranum og atvinnuleysi. Einnig héldu opinberir aðilar úti margs konar þjónustu, sem ekki var til áður, sem kostaði verulega fjármuni ásamt tekjutapi. Til viðbótar röskuðust aðfangakeðjur í faraldrinum og þær hafa enn ekki náð sér. Strax í kjölfarið á þessu réðust Rússar inn í Úkraínu og breyttu heimsmyndinni. Í kjölfarið á því varð skortur á olíu og gasi í Evrópu ásamt hveiti og alls kyns íhlutum í bíla og fleiri vörum sem framleiddar voru í Úkraínu. Verulega var svo aukið í framlög til varnarmála. Allt þetta olli verðbólgu í Evrópu og Bandaríkjum, sem að hluta til var keyrð áfram af skorti og að hluta af „peningaprentun“.

Ísland fann seinna fyrir þessu en önnur lönd í Evrópu, þar sem við höfum ekki fengið þessar gríðarlegu hækkanir á heimilisorku. Rafmagnið okkar er ekki tengt Evrópumarkaði og heita vatnið okkar ekki heldur. Undirritaður býr í Noregi og þar fór húshitun upp í allt að kr. 200.000,- íslenskra króna á mánuði síðastliðinn vetur. Þá á fólk ekki mikið eftir í annað.

Hegðun íbúa Evrópu fór stax að breytast á síðasta ári þar sem fólk hélt að sér höndum við fjárfestingar, ferðalög og heimilisinnkaup. Verðbólga olli því að laun fólksins dugðu skemur og þar með minnkaði neyslan. Í flestum þessara ríkja urðu ekki launahækkanir til jafns við hækkunina og er því verðbólgan farin að minnka.

Á Íslandi virtist sem flestir héldu að þessir viðburðir í heiminum kæmu sér ekki við. Neysla var í hæstu hæðum og skuldsetning jókst. Launahækkanir fordæmalausar, en samt taldar of litlar. Undarleg hugmynd var í gangi um að kaupmáttur ætti alltaf að fara upp, sama hvað bjátar á. Þeir sem voru í fyrirsvari í atvinnulífinu virtust ekki tengdir og greiddu sér út fordæmalausa bónusa, launahækkanir og arð án þess að hugsa út í það að vera á sama tíma að lesa yfir launafólki um að það væri ekkert svigrúm til hækkana.

Verðbólga í Evrópu og Bandaríkjunum var svo flutt inn til Íslands í formi vöruhækkanna á innfluttum neysluvörum, aðföngum, bílum og örðum fjárfestingavörum. Seðlabankinn átti að berjast við verðbólguna með aðeins eitt vopn í höndunum, vexti. Á meðan var atvinnulífið að semja um launahækkanir, ríkisstjórnin og Reykavíkurborg að eyða sem aldrei fyrr og íbúarnir að setja met í neyslu.

Það eru engar töfralausnir til þegar skortur verður í heiminum. Þá er minna til en fólk vill eða þarf. Því hækkar það í verði og það er ekki hægt að veifa höndinni til að leysa það. Við verðum bara að kaupa minna og launin verða að duga fyrir minni neyslu. Ef við lokum augunum fyrir því þá förum við í spíral sem heldur endalaust áfram með óðaverðbólgu. Við höfum verið þar áður.

Núna erum við með spíral sem lítur svona út í sinni einföldustu mynd: Hækkun vöruverðs erlendis býr til verðbólgu, verðbólga kallar á launahækkanir, launahækkanir kalla á meiri neyslu, meiri neysla kallar á vaxtahækkanir, hærri vextir kalla á stöðvun húsbygginga, stöðvun húsbygginga býr til skort, skorturinn býr til verðhækkanir á fasteignum, verðhækkanir á fasteignum hækka verðbólgu, verðbólga kallar á kröfur um frekari launahækkanir o.s.frv.

Það er alveg sama hvað sjálfskipaðir sérfræðingar benda á margar töfralausnir. Þær eru ekki til í alvörunni. Lífskjör geta ekki alltaf farið upp. Heimsfaraldur og stríð rýra lífskjör og við verðum bara að sætta okkur við að núna er tími aðhalds í fyrirtækjum, heimilum og hjá hinu opinbera. Um leið og við náum því, þá fer verðbólga niður og vextir líka. Kaupmáttur getur ekki alltaf aukist. Nú vantar bara einstaklinginn sem sameinar okkur öll um að taka á þessu saman. Ef það tekst þá verður þetta tímabil stutt. Ef það tekst ekki þá verður þetta tímabil langt og sárt.

Ég biðst afsökunar, en stundum þarf að skemma partíið með staðreyndum.

Höfundur er viðskipta- og hagfræðingur

Að vera með sjálfum sér

Þar sem bý að hluta til í Oslo og vinn þar er ég oft einn á kvöldin. Silja konan mín, börnin og barnabörnin búa öll á Íslandi. Ég varð smám saman háðari símanum og iPad-inum. Í hvert sinn sem ég var einn í þögn, tók ég upp annaðhvort tækið og tékkaði hvort eitthvað hefði breyst á fréttamiðlunum, LinkedIn og Snapchat. Ég er sem betur fer ekki til á Facebook og Instagram og hef aldei verið. En venjulega hafði ekkert breyst frá því ég kíkti síðast, 2–3 mínútum fyrr. Ég setti á podcast eða fór í tölvuleik. Í flugi (ég flýg mikið) var ég kominn með mynd á skjáinn um leið og ég gat. Allt til að vera ekki einn með sjálfum mér í þögninni.

 

Ég hitt fyrir nokkrum árum Martin Lindstrom. Martin er einn mesti snillingur heimsins í markaðsrannsóknum og mannlegri hegðun. Hann var á Íslandi að halda fyrirlestur á vegum Jóns Gunnars Geirdal sem bauð okkur báðum í læri heim til mömmu sinnar. Við áttum saman kvöldstund þar sem við töluðum um margt og ég tók eftir því að hann var með gamlan Nokia takkasíma. Hann sagði að hann hefði fyrir löngu lagt snjallsímanum sínum þar sem öll sköpun hefði horfið um leið og hann fór að nota þannig tæki. Nú notar hann símann aðeins til að tala í. „Okkur verður að leiðast til að fá hugmyndir. Ef okkur leiðist aldrei, þá fáum við aldrei neinar hugmyndir,“ sagði hann og nú mörgum árum seinna áttaði ég mig á því að ég var orðinn smeykur við að láta mér leiðast.

Ég byrjaði að setja sjálfum mér mörk og venja mig af þessu. Allavega að hætta að kíkja endalaust á netið. Ég byrjaði á að hafa ekkert í eyrunum í strætó eða þegar ég var að labba eða hjóla í vinnuna (almenningssamgöngur eru mjög góðar í Oslo, sem er líklega efni í aðra grein). Strax við það þá byrjaði heilinn í mér að virka öðruvísi. Ég var einn með hugsunum mínum og hugmyndir byrjuðu að flæða. Ég meira að segja geng svo lagt hér í Oslo að ég er ekki með sjónvarp í íbúðinni, Silju til mikillar mæðu þegar hún kemur í heimsókn. En við þetta breyttist ansi margt. Ég byrjaði aftur að skrifa pistla og dægurlagatexta (svo má deila um hvort það hafi verið til góðs). Hugmyndir fyrir viðskiptavini Pipar\TBWA fæddust á öllum tímum og mér leið mun betur. Bara í göngutúr í gærkvöldi fæddust tvær góðar hugmyndir fyrir viðskiptavini og þennan pistil er ég að skrifa í flugvél í stað þess að horfa í þátt.

Á nokkrum vikum eftir breytingar, geng ég og hjóla enn meira þar sem sumarið er komið í Oslo. Það eru ansi margir aðrir úti að ganga í góða veðrinu og eflaust nokkrir eins og ég sem vilja ná af sér einu eða fleiri kílóum. Þá hef ég tekið eftir því að nánast allir sem ég mæti eru með eitthað í eyrunum, talandi við einhvern eða starandi á símann sinn. Það fékk mig til að hugsa um að líklega eru allir stöðugt að forðast sjálfan sig. Við kunnum ansi mörg ekki lengur að vera ein með hugsunum okkar. Við eru alltaf í stöðugu sambandi, sama hvar við erum eða hvað við erum að gera. Fólk keyrir á milli staða og hringir í einhvern á meðan. Það situr í strætó og talar við einhver á messanger og þeir sem enn reykja skreppa í smók og hringja í einhvern á meðan til að reykja ekki einir.

Nú síðustu viku hef ég mætt einni manneskju úti að ganga sem ekki var með neitt í eyrunum eða að nota símann sinn á einhvern hátt á meðan. Nema sú manneskja sé að ganga með einhverjum öðrum.

En er það svo leiðinlegt að vera einn með hugsunum sínum? Mín reynsla er sú að það er alls ekki þannig, en það getur verið óþægilegt að sitja einn innan um fullt af fólki sem er með í eyrunum og stara út í loftið. Það er líka miklu auðveldara að grípa í hækjuna sem síminn er og ná sér í smá fjarveru. Þó ekki nema í eina mínútu sem maður á óráðstafað. En ef maður hefur það af og lætur hugann reika, þá líða ekki nema nokkrar sekúndur áður en heilinn fer á flug og allt fjörið byrjar.

Ég vorkenni Einari?

 Ég hef nú í mörg ár fylgst með borginni okkar að sökkva dýpra og dýpra í skuldir, þjónustuna versna og verða óskipulegri. En ef þú heldur að hér sé á ferðinni enn ein pólistíska greinin um það hvað Dagur sé lélegur borgarstjóri og að skipta þurfi um meirihluta, þá verðurðu fyrir vonbrigðum,

 

 Að reka borg er ekkert smámál. Reykjavíkurborg, Landspítalinn og Icelandair eru þrír stærstu vinnustaðir Íslands. Borgin er flókinn vinnustaður með miklar áskoranir ásamt því að það er atvinnufólk til staðar í að benda á hvað fer úrskeiðis, þar sem pólitík virkar þannig. En ef við veltum fyrir okkur hvað hefur fólk eins og Dagur, Jón Gnarr, Ingibjörg Sólrún, Davíð Oddsson og fleiri góðir einstaklingar fram að færa sem forstjórar í svona stóru og flóknu fyrirtæki? Þau eru hvert um sig snillingar. Davíð Oddsson; lögfræðingur, með skýra sýn, ritsnillingur og húmoristi. Hann hefur mikinn sjarma og guð hjálpi þeim sem lendir upp á kannt við Davíð. Ingibjörg Sólrún; frábær í að svara fyrir sig og fékk fólk með sér í ferðalag sem enginn hefði trúað á án hennar og Sjálfstæðisflokkurinn var felldur eftir áratuga áskrift að borgarstjórastólnum. Jón Gnarr; hugsjónarmaður með skrítinn en einlægan sjarma. Hann hefur umfram alla stjórnmálamenn þann hæfileika að segja satt, þó það sé honum ekki til góðs. Hann svarar bara hlutum sem hann veit og segist ekki vita aðra hluti. Líklega það besta sem hann gerði var að hann lét fagfólkið um reksturinn og ákvarðanir aðrar en stefnumótandi ákvarðanir. Dagur; Læknir og algjör sjarmör og tungulipur með eindæmum. Hann er vinsamlegur og mjög sleipur í leiknum. Hann er eins og köttur nema með enn fleiri líf. Það má aldrei vanmeta Dag sem stjórnmálamann. En ekkert af þessu fólki eru sérfræðingar í rekstri, hvað þá að snúa við mjög erfiðum rekstri hjá stórfyrirtæki.

 Hversu mikill stjórnmálamaður og sjarmör sem Dagur er, þá er hann greinilega ekki góður rekstrarmaður. Enda er það að vera góður rekstrarmaður ekki endilega það mikilvægasta sem borgarstjóri þarf að hafa. En hann þarf þá að hafa sér við hlið góðan rekstrareinstakling til að vega það upp, það er nauðsynlegt. Einhvern sem gefur þér upplýsingar um hvað er hægt að gera og hvað ekki. Það er ekki bara hægt að elta drauma sína úr í bláinn og standa svo uppi með gjaldþrota borg og skilja ekkert í því hvað gerðist.

 Ef við hugsum málið aðeins betur. Icelandair var ekki í ósviptaðri stöðu í Covid faraldrinum og Reykjavíkurborg er nú í. Mikið tap og skuldir sem erfitt var að yfirstíga. Hefðu eitthvað af þessum miklu borgarstjórum sem ég taldi upp hér á undan verið ráðin sem forstjóri Icelandair á þeim tímapunkti? Væru þau með réttu reynsluna til að valda því starfi og bjarga fyrirtækinu frá gjaldþroti og snúa því við? Þið sem svöruðuð játandi í huganum eruð annað hvort að örga mér og öðrum eða jafn mikið draumórafólk og Dagur. Nei, það myndi aldrei gerast.

 Borg gengur ekki út á mjög marga hluti í grunninn. Þetta er okkar sameiginlegi rekstur og snýst um að hafa göturnar opnar, leikskólana í gangi, grunnskóla, sækja ruslið og vinna með það, hugsa um gamla fólkið og fatlaða. Svo þarf að skipuleggja og úthluta lóðum fyrir húsnæði og sjá um allskyns skráningar og skjölun. Svo er hægt að bæta við ýmsum verkefnum sem hver meirihluti setur oddinn hverju sinni. En grunninn tökum við aldrei í burtu. Hann verður að vera í lagi. Þetta er bara rekstur í rauninni. Rekstur á okkar sameiginlegu hlutum. Fólk getur haft skoðun á mikilvægisröðinni en þetta er samt bara rekstur. Í ríkismálum getur verið vinstri og hægri pólitík, en í borg er þetta aðallega bara rekstur.

 En hvernig snúum við rekstri sem tapar 15,6 milljörðum á einu ári? (En það var tap á rekstri borgarinnar árið 2022, sama hvaða umbúðum einhverjir reyna að pakka niðurstöðunni í. Aðrar tölur eru bara rekstrarárangur dótturfyrirtækja eins og Orkuveitunnar og fleirri.) Tapið er svo mikið og vaxtakostnaðurinn svo svakalegur að borgin er stödd á mjög hættulegum stað. Það þarf annaðhvort að auka tekjurnar eða minnka kostnaðinn, nema hvort tveggja sé. Það eru engar aðrar töfralausnir til. Ef Icelandair væri að tapa 15,6 milljörðum á ári myndu þau gera breytingar? Svarið er já, því annars færi fyrirtækið á hausinn. Það yrði ráðinn einstaklingur í brúna sem væri mikill rekstareinstaklingur, sem þorir að taka óvinsælar ákvarðanir hvað kostnað varðar og hefði hugmyndir um hvernig hægt væri að auka tekjurnar. Einstaklingur sem þyrfti að velja hvað er nauðsynlegt að hafa og hvað er gott að hafa (must have vs nice to have). Svo er bara spurning um hvað af því sem er gott að hafa yrði látið víkja á meðn rekstrinum yrði snúið við.

 Einar Þorsteinsson má eiga það að hann kemur vel fyrir og var mjög góður að spyrja spurninga í Kastljósinu. En hefur hann rekið stórfyrirtæki? Nei. Hefur hann tekið við rekstri á gjaldþrota stórfyrirtæki? Nei. Er hann rétti maðurinn til að snúa þessum rekstri? Líklega ekki. Ég vorkenni Einari, sem hélt að hann væri að fara í mjög áhugavert starf en endar í starfi sem hann að öllum líkindum ræður á engan hátt við. Starf þar sem hann mun þurfa að velja á milli þess að verða óvinsæll fyrir óvinsælar ákvarðanir eða óvinsæll fyrir að safna skuldum.

 Vandamálið er að pólitíkusar í dag taka ekki óvinsælar ákvarðanir. Hvernig er þá hægt að snúa rekstri borgarinnar við? Það er bara ein leið sem ég sé; að ráða forstjóra í verkið, rekstrareinstakling með reynslu af slíkum verkefnum. Pólitíkusarnir geta séð um að hugsa um stefnumótandi ákvarðanir en eins og staðan er núna verður reksturinn að vera í höndum atvinnumanneskju sem veit hvað hún er að gera. Slík manneskja er aldrei að fara í framboð til að verða borgarstjóri. Hana þarf að ráða í vinnu. Þannig manneskja getur valið úr störfum og fer ekki í atvinnuviðtal við alla borgarbúa til að láta draga sig upp úr drullupolli.

 Ég er búinn að taka ákvörðun um það að ef einhver flokkur ákveður að bjóða fram næst með það sem kosningaloforð að ráða borgarstjóra í stað þess að enn ein manneskjan sem kemur vel fyrir eigi allt í einu að verða rekstrarmanneskja, þá mun ég kjósa þann flokk, hvað sem flokkurinn heitir.

Nýtum tímann

Það er aldrei tími
en samt er ég alltaf að bíða
Það er aldrei tími
en samt kemur nýr dagur
Eftir hverju er ég að bíða,
það er kominn nýr dagur.

Það skrítna við tímann er hvað hann er afstæður. Sundum er hann ótrúlega lengi að líða en stundum er hann allt í einu bara búinn. Stundum myndum við vilja getað spólað áfram og stundum til baka. Það er ansi oft sem ég væri til í að geta spólað til baka en það er því miður, eða sem betur fer, ekki búið að finna upp leið til að spóla fram og til baka í tíma.

Við erum alltaf að mæla tímann sem einingu til verðmæta en verðmætin sem koma út úr því eru ekki mæld í tíma. Einn af snillingum Íslands, Gísli Rúnar heitinn, átti eitt sinn fleyga setningu þegar hann var að skrifa grín fyrir Bylgjuna. Þar var verið að þræta um hversu mikið ætti að borga fyrir grínið og reynt að setja skrifin í tímaeiningar. „Grín er ekki mælt í metrum,“ sagði Gísli Rúnar, því grín er annað hvort fyndið eða ekki. Sama hversu langan eða stuttan tíma tekur að semja það. Björn Jörundur var einnig að velta fyrir sér þessum mælieiningum í laginu Verðbólgin augu (íslenska krónan) og hvernig hún væri mæld í metrum og pundum. En tímakaupið væri svo misjafnt, þannig að sumar krónur væru lengri en aðrar: „eru mínar því lengri en hans?“

En einhvern veginn verðum við að mæla þessi verðmæti. Tíminn er nefnilega svo skrítinn að það er nóg til af honum en hvert og eitt okkar fær bara ákveðið mikið. Við fáum öll 24 klukkustundir á sólarhring og ráðum hvað við gerum við þær. Við bara vitum ekki hversu marga sólarhringa við fáum. Það er svo bara val hvers og eins hvað hann gerir við sólarhringana sína.

Þegar ég var 27 ára var ég í starfi sem ég elskaði ekki en borgaði vel. Á þeim tíma vorum við hjónin að byggja og þurftum á peningunum að halda. En þegar morgnarnir urðu þyngri og þyngri og dagurinn í þessu starfi lengri og lengri, þá á endanum varð ég að taka ákvörðun. Ég sagði upp og ákvað í leiðinni að vinna aldrei aftur peninganna vegna, heldur að þeir yrðu afleiðing af því sem ég gerði. Það hefur ekki alltaf verið auðvelt, en alltaf skemmtilegt.
Það er nefnilega þannig að tíminn er skrítin eining, en gleði er önnur skrítin eining. Ef tíminn færir þér ekki gleði, þá er tímanum illa varið.

Ég þekki marga sem hafa varið ævinni í að safna peningum og gengið mjög vel í því. Það hefur fært sumum þeirra gleði. En fyrir mig, þá skiptir meira máli að safna minningum. Það færir mér gleði.

Ég hef því aldrei séð eftir þeirri ákvörðun að hætta að vinna peninganna vegna. Það eina sem þarf að passa er að hafa ekki of mikla greiðslubyrði. Því þá ræður fólk ekki við hvað það vinnur og verður að velja peninga umfram gleðina þegar það velur sér starf. Þannig að til að hafa efni á að geta sagt nei við leiðinlegri vinnu, sama hvað hún borgar, þá þarf að hafa lága greiðslubyrði.

Gamalt kínverskt máltæki segir: „Það er bara ein leið til að verða ríkur, það er að eyða minna en þú aflar.“ Það er mjög gaman að velta fyrir sér þessari setningu. Margir halda að þeir þurfi háar tekjur til að eignast hluti og lifa góðu lífi. En það er líka hægt að skoða það hinum megin frá og skoða hvernig maður ráðstafar fénu og stilla það af út frá tekjunum.

Trixið er að ná nógu góðum ballans í því hvernig við nýtum tímann til að færa okkur sem mesta gleði. Það felst í því að hafa markmið og tilgang.

Fyrir mörgum árum síðan hætti ég að fresta hlutum sem ég get afgreitt strax. Það hefur virkað mjög vel. En stundum gleymi ég mér og hlutir safnast upp. Þá þarf ég að taka mér tak og rjúka í hlutina. Ókláruð verkefni veita mér enga gleði.

Að gleðja aðra veitir mikla gleði, sem og að hugsa um nærumhverfi sitt. Þar þarf líka að finna ballans í því hversu mikið maður hugsar um aðra og hversu mikið sjálfan sig. Því það er svo rétt sem sagt er í flugvélunum. „Settu grímuna fyrst á þig og svo á barnið.“ Þeir sem hugsa ekki um sjálfan sig geta ekki hugsað um aðra.

Hvert fór tíminn?
Hann var hér í gær
Hann var hér í magni
Það gengur betur næst
Er eitthvað næst?

Það er bara nú og þá
Næst er uppselt
Og jæja,
þar fór það.

Ekki skrítið að fólk verði reitt

Margir hlutir hafa áhrif á líðan fólks en fjárhagslegar áhyggjur og óöryggi í fjálmálum ristir þar mjög djúpt. Bæði getur fólk orðið dofið og langþreytt, sem hefur áhrif á getu þeirra til að koma sér út úr aðstæðunum eða þá að fólk fær aukna orku til að gera eitthvað í málunum – og svo er það reiðin í báðum tilfellum.

Ég hef gaman að því að tala við ungt fólk. Þannig fær maður orku en líka skilning á því hvernig er að vera ungur í dag. Það er ekki eins og þegar ég var á sama aldri. Við afarnir ólumst upp í annari veröld. En margt er samt eins og meðal annars hversu erfitt er að eignast húsnæði, að lifa þá fjárfestingu af fjárhagslega og ekki síður andlega. Þegar við hjónin vorum að byggja vann maður tvöfalda vinnu og svo í húsinu eftir kl 22:00 á kvöldin. Eftir að við náðum að flytja inn tók það 2-3 ár þar til ég gat horft á verkfæri án þess að líða illa.

Ég man að þegar við Silja konan mín vorum að koma okkur upp okkar fyrstu íbúð þá var það mög erfitt. Vextir voru mjög háir og vanskilin söfnuðust upp. Greiðsluseðlar og reikningar hengu í klemmu á ísskápnum, bunkinn stækkaði og ég varð stöðugt stressaðari. En svo komur vaxtabætur í ágúst, ásamt barnabótum fjórum sinnum á ári. Þá var hægt að losa um vanskilin og svo koll af kolli. Smám saman batnaði okkar staða. Tekjurnar hækkuðu, börnin stækkuðu og við vorum komin í þá stöðu að við þurftum ekki lengur á bótunum að halda.

Sem betur fer er enn til kerfi á Íslandi til að jafna hlut þeirra sem eru að koma sér upp húsnæði og þeirra sem eru búnir að koma sér yfir þann hjalla. Einnig kerfi sem passar upp á að fólk með lægri tekjur og eignir eigi betri möguleika á að mæta þeim kostnaði sem fylgir því að ala upp börn. Vaxtabætur og barnabætur.

Ég var að tala við ungt fólk um daginn um það hvernig þetta væri í dag. Í stuttu máli þá brá mér við að heyra þær miklu breytingar sem orðið hafa bara á þessu ári. Hækkun á fasteignamati mun þurrka út stóran hluta af þeim sem eiga rétt á vaxtabótum.

Ef við tökum raundæmi: Ung kona sem ég ræddi við er einstæð móðir og er í Eflingu. Hún er með um 7 milljónir í árstekjur. Hún á íbúð og skuldar í henni 36,5 milljónir. Árið 2022 var fasteignamatið 42.600.000,- og fékk hún vaxtabætur sem voru 44.746. Það var í lágvaxtaumhverfi, í vöxtum eins og þeir eru í dag væri upphæðin mun hærri. Núna, árið 2023 er fasteignamatið orðið 50.500.000,- og fer því eignastofninn hennar úr því að vera 6,1 milljón í 14,6 milljónir sem er hátt í 140% hækkun. Það ættu að vera góðar fréttir en þetta nýtist henni ekki neitt fyrr en hún hugsanlega selur íbúðina síðar. Vextir eru mun hærri og greiðslubyrði hennar hefur farið úr kr. 150.000 í kr. 218.000 á mánuði, en vaxtabæturnar fóru niður í núll. Þannig situr hún uppi með hærri vaxtabyrði og greiðslubyrði, en enga hjálp á móti vaxtabyrðinni eins og áður, sem var þó mun lægri. Ef fasteignamatið hefði ekki hækkað þá hefði þessi manneskja fengið kr. 430.000 í vaxtabætur. Þá hefðu bæturnar hjálpaði verulega til í þessu vaxtaumhverfi.

Á sama tíma og þessi gríðalega hækkun fasteignamats á sér stað breytast skerðingarmörk fyrir vaxtabótum frá því að neðri mörkin voru 5 milljónir og fara í 7,5 milljónir og efri mörk úr 8 milljónum í 12 milljónir. Ef maður leikur sér með prósentureikning þá er þetta há prósentuhækkun og í takt við hækkun á fasteignamati. En málið er að fasteignamatið hækkar í krónum og allar þær krónur koma beint inn í eignastofninn. Svo ef fasteignamat á íbúð hækkar um 10 milljónir þá hækkar eingarstofninn um 10 milljónir. Fáir búa í íbúðum í Reykjavík sem hækkuðu um minna en 7 milljónir. Svo nánast allir eru að hækka það mikið í eignarstofni að vaxtabætur þeirra eru úr sögunni, á sama tíma og greiðslubyrði hækkar um allt að 50%.

Barnabætur og skerðingarreglur í kringum þær fylgja heldur ekki launaþróun svo stór hluti fólks sem fékk barnabætur í fyrra áekki rétt á þeim í ár, þó svo að launin þeirra í dag dugi skemur en launin fyrir ári síðan.

Ef við tökum þetta saman: Ráðstöfunartekjur eftir skatta og greiðslubyrði á mánuði. Einnig tökum við vaxtabætur og barnabætur og deilum þeim niður á mánuði:

 

                                           2022      2023       innkomubreyting

Útborguð laun                    435.000   465.000    +30.000

Vaxtabætur (deilt á mán).      3.729         0        -3.729

Barnabætur (deilt á mán)    27.156      26.048     -1.108

Greiðslubyrði láns               218.000   253.000    -35.000 

---------------------------------------------------------------------------

Til að lifa                          247.885   238.048       -9.837

 

Hún fær duglega launahækkun í kjölfar miðlunartillögunnar. En það dugar ekki fyrir þessu áfalli. Því raunverulega áfallið hefur lítið með kjarasamningana að gera. Það hefur með greiðslubyrði og skerðingar á bótum að gera. Svo ofan á það verðbólguna sem gerir það að verkum að verðmæti þessara 238.000 króna sem hún á til að lifa er 10% minna en raunverðmæti sömu upphæðar ári síðan. Því er þessi minnkun ráðstöfunartekna mun meiri en 9.837, sem samt er mjög mikið. Einnig má hafa í huga að greiðslubyrði lána var kr. 150.000 á mánuði árið 2021 og eingöngu greiddi hún í hálft ár. Samt dugar það til vaxtabóta sem hún fékk 2022.

 

Ef fasteignamat hefði ekki hækkað hefðu vaxtabætur í þessu háa vaxtastigi verið kr 430.000,- til greiðslu 2023, sem gerir kr. 35.833 á mánuði. Það hefði vegið á móti hækkun greiðsubyrðar og launahækkunin hefði ekki gufað upp. En nú hafa útborguð laun hækkað um kr. 30.000 en en samt hefur hún kr. 10.000 minna til að lifa í veröld þar sem allt kostar a.m.k. 10% meira.

Það er því ekki skrítið að fólk verði reitt. En hvernig á það að haga sér? Beita reiði sinni í næstu kosningum. En hvað eiga þau að kjósa í staðinn? Reykjavíkurborg er stjórnað af vinstri flokkum og þar virðist ekkert hugsað út í þetta. Ríkinu er stjórnað af vinstri og hægri sem virðist ekki heldur skilja þessar afleiðingar af breyttum veruleika. Sólveig Anna berst við atvinnurekendur til að ná til stjórnvalda. Með þessari aðgerð að hækka fasteignamat svo mikið án þess að taka tillit til þess að flestir fasteignaeigendur missi möguleika á vaxtabótum hefur allur kostnaðurinn við vaxtahækkunina verið færður yfir á skuldarann.

Nú mun stór hluti ungs fólks sjá við gerð skattskýrslu sinnar að það á ekki lengur rétt á vaxtabótum á sama tíma og það ræður varla við lánin sín eftir miklar vaxtahækkanir. Ég spái því að ef ekki verður leyst úr þessu verði næstu kjarasamningar mjög erfiðir og dýrir þjóðfélaginu. Mun dýrari en það myndi kosta að hækka skerðingarmörkin svo fólkið sem þarf á vaxtabótunum og barnabótunum sínum að halda fái þær.

Kredithirðir eða ekki?

Í síðasta pistli var ég að velta fyrir mér egói og hvernig það þvælist fyrir fólki í samskiptum. En það eru fleiri hliðar á peningnum. Til eru nokkrar gerðir af fólki; það er fólkið sem getur ekki tekið heiðurinn af neinu sem það gerir og finnst það bara vera fyrir í samfélaginu. Það er týpan sem oft er gert grín fyrir að byrja á að afsaka sig með orðum eins og „fyrirgefið hvað þetta er nú lítið hjá mér….“ eða „ég veit að þetta er nú líklega einhver vitleysa en…“. 

Svo er það manngerðin sem tekur heiðurinn af öllu og öllum. Þetta fólk byrjar allar setningar á „ég var að…“ eða „vegna þess að ég…..“ eða „ég sagði allan tímann að…“. Þessi manngerð er oft nefnd kredithirðir.

Svo er til fólk sem gefur öðrum heiður. Það hefur setningar á orðum eins og „við vorum að…..“ og „hjá okkur…..“ eða „það er vegna þessa frábæra teymis sem….”. Það tekur sérstaklega fram ákveðna einstaklinga sem riðu baggamuninn í tilteknu verkefni. Þetta fólk stækkar aðra og sjálft sig í leiðinni.

Í stjórnun er sú týpa sem stækkar fólk í kringum sig og gefur fólki kredit fyrir sitt innlegg mun æskilegri en sú sem eignar sér heiðurinn og talar um sjála sig út í eitt. Persónulega hef ég margoft lent í þeim pytti að hefja setningar á „Ég….. “ eða segja sérstaklega frá mínum þætti í verkefnum og gleyma af gefa fólki heiðurinn sem það á skilið. Það er mikill lærdómur að leggja egóið til hliðar og átta sig á styrknum sem felst í því að gefa öðrum sviðsljósið og passa sig á að muna eftir þætti annarra í því að hlutir gangi vel. Því það er sjaldnast þannig að verk gangi vel vegna eins einstaklings. Yfirleitt er niðurstaðan góð vegna samspils og aðkomu margra einstaklinga. Þess vegna er mikilvægt að muna eftir þeim sem leggja lóð sín á vogarskálarnar. Þannig aukast líkurnar á því að aukin gæði skapist í framtíðinni. Það er fátt eins svekkjandi og að vita sinn þátt í verkefni og heyra svo einvern tala opinberlega eða á fundi um verkefnið eins og hann eða hún hafi gert allt ein(n).

Fyrir mörgum árum var ég minntur all illilega á að ég væri á rangri leið, þegar Þráinn Steinsson á Bylgjunni uppnefndi mig Valli Gort en á þeim tíma var ég jafnan kallaður Valli Sport. Ég vil því nota tækifærið og þakka Þráni fyrir. Án þess hefði tekið mig lengri tíma að átta mig á hlutunum. Ekki það að ég hafi orðið fullkominn eftir uppnefnið. Það varð ég ekki og það er ég ekki enn og verð líklega aldrei. Einnig eru fleiri í gegnum tíðina sem hafa sem betur fer verið hreinskilnir og bent mér á ef ég hef verið of sjálfhverfur. Enn á ég það til að gleyma mér og þarf því reglulega að minna mig á að ég er bara hluti af stóru mengi. 

Að sjá Ástráð Haraldsson, settan ríkissáttasemjara, kyssa Heimi Pétursson fréttamann fyrir hans innlegg í að sættir náðust í deilu Eflingar og SA er klárt merki um hversu stór einstaklingur Ástráður er. Vel gert.

Reiður úti á plani

Stoltið og réttsýnin geta verið skrítin systkin, sérstaklega þegar við upplifum að eitthvað hafi verið gert á okkar hlut. Við eigum erfitt með að kyngja stoltinu þó að það sé augljóslega okkur í hag. Við mætum hörðu með hörðu af því að við lítum hlutina með okkar augum og eigum rétt á því. 

Hver kannast ekki við manninn sem mætir reiður inn í verslun með bilaðan hlut og rausar um hvað þetta sé mikið drasl. Hann sé nýbúinn að kaupa hlutinn og hann virki ekki. Eftir augnablik kemur í ljós að hann hafði bara gleymt að kveikja á hlutum eða setja hann í samband eða gert einhver einföld mistök. Svokölluð BÍN-villa, það er „bilun í notanda.“ Þegar viðkomandi er svo bent á þessi einföldu litlu mistök sín þá kemur rúsínan: „Já, en þetta er samt drasl!“ Því viðkomandi getur ekki viðurkennt að hafa haft rangt fyrir sér og í raun haft sig að fífli með rausi um hvað hluturinn sé lélegur þegar það var í raun bara hann sem var vitlaus. Svo strunsar viðkomandi út.

En þessi hegðun einskorðast ekki við nokkra skapstygga eldri karla. Þetta er í okkur öllum, í einhverjum mæli. Við æðum kannski ekki brjáluð inn í verslun, en þegar brotið er á rétti okkar eða við teljum að svo sé, þá leyfum við reiðinni stundum að taka stjórnina. Flautum á fávitana í umferðinni, til dæmis. Við mætum tilbúin með svör ef við höldum að einhver muni setja út á okkur. Við þurfum að halda andliti.

Ég man eftir einni sögu af mér sjálfum sem lýsir þessu vel. Fyrir nokkrum árum var ég að leita að stæði við Höfðabakka og þar var bara eitt stæði laust. Vandamálið var að bíllinn í stæðinu við hliðina var svo illa lagður að hann var hálfur inn í stæðinu sem var laust. En þar sem ekkert annað stæði var í augsýn þá ákvað ég að reyna að troða mér inn í þetta stæði og komast út úr bílnum. Þessi aðgerð heppnaðist og ég náði að koma mér inn. Ég hugsaði með mér að sá sem lagði svona illa gæti bara farið inn farþegamegin og troðið sér yfir í bílstjórasætið til að komast burtu, því nóg var plássið þeim megin við bílinn. Að svo búnu fór ég inn í húsið og upp á 6. hæð, þangað sem ég átti erindi. Þegar ég sat þar í fundarherbergi hringdi hjá mér síminn. Þar kynnti sig maður frá bílaleigunni sem sem átti bílinn. „Sæll, getur verið að þú sért staddur á Höfðabakka?“ spurði maðurinn og ég fann hvernig pirringurinn fór af stað inn í mér. „Já, ég er það,” svaraði ég. „Það hringdi í mig maður í vandræðum með að komast inn í bílinn sinn og spyr hvort það sé möguleiki að þú færir þig svo hann komist inn í bílinn.” Ég svaraði með þjósti: „Hann hefði þá kannski átt að leggja betur en ekki vera hálfur inn á stæðinu við liðina,” sagði ég og ætlaði bara að sitja kyrr og láta hann finna fyrir því úti á stæðinu. „Ég veit nú ekkert um það en hann hringdi bara hér í vandræðum,“ svaraði maðurinn frá bílaleigunni.
Ég ákvað að sitja kyrr og klára það sem ég var að gera og fara svo niður, hann það skilið fyrir að leggja svona eins og ansi og taka tvö stæði. Á leðinni niður undirbjó ég mig undir það sem koma skyldi þegar maðurðinn myndi láta mig heyra það fyrir að loka sig úti úr bílnum. Ég myndi segja. „Þú lagðir svona illa og þá geturðu bara farið inn farþegamegin og klifrað yfir. Af hverju er það mitt vandamál að þú kunnir ekki að leggja?”
Þegar ég gekk að bílnum fann ég hvernig hjartslátturinn jókst og ég varð betur og betur tilbúinn í rifrildið sem var að koma. Ég sá mannin standa fyrir framan bílinn sinn og horfa í áttina að mér. Þetta var mjög breiður maður og þegar ég nálgaðsiðst spurði ég hvort hann væri sá sem kæmist ekki inn í bílinn sinn. „Já, ég er maðurinn. Fyrirgefðu hvað ég lagði eins og asni. Þetta er allt mér að kenna. Ég er líka svo feitur að ég næ ekki að fara inn farþegamegin og klifra yfir. Annars hefði ég bara gert það. En því miður gat ég það ekki. Ég vona að ég hafi ekki truflað þig of mikið. Ef þú gætir bakkað út, þá gæti ég farið.“ Ég stóð og hofði á hann í smá stund og allt sem ég hafði undirbúið í huganum varð að engu. Ég fékk ekki að rífast, eins tilbúinn og ég var. Rifrildið var tekið af mér. „Já, ekkert mál,“ svaraði ég og færði bílinn. Ég náði að setja smá pirring og lítilsvirðingu í málróminn svo ég fengi eitthvað út úr þessu.
En þegar ég var að bakka bílnum mínum úr stæðinu hugsaði ég með mér: „Hvaða fáviti er ég að byggja upp alla þessa spennu og eyða orku í eitthvað sem ekkert varð. Af hverju varð ég núna allt í einu pirraður yfir því að fá ekki rifrildið sem ég hafði samt engan áhuga á?“
Ég vinn við samskipti og er stöðugt að hjálpa fólki hvernig best er að haga samskiptum á alla vegu. Oft þegar stjórnendur eru í krísu þá hjálpa ég við að hafa samskiptin yfirveguð og skipuleg til að risaeðluheilinn yfirtaki ekki aðstæður og eyðileggi, í stað þess að laga. Því þegar risaeðluheilinn okkar tekur við stjórninni þá búum við til spíral vondra samskipta sem aldrei enda vel. Samt féll ég í þessa gildru, sem enginn lagði fyrir mig nema ég sjálfur. En sá sem lagði bílnum sínum svona illa afvopnaði mig með besta vopninu í vopnabúri samskiptanna. Hann tók sökina á sig og baðst afsökunar. Hann kyngdi stolti sínu til að ná sínum markmiðum. Hann þurfti bara að komast inn í bílinn sinn.

Til að ná samkomulagi um hvað sem er, þá er það alltaf kostur að setja egóið til hliðar. Ef það er ekki hægt þá er alltaf hætta á því að það þvælist fyrir og samkomulag náist ekki þó svo að báðir aðilar kunni að hafa verulegan hag af því. Eingöngu vegna þess að þverir einstaklingar þurfa að halda andliti. Eftir að hafa fylgst með núverandi kjaradeilu eins og boxkeppni í beinni, þá fór ég að velta þessu fyrir mér.

Er ferðaþjónustan bara fyrir láglaunafólk?

Gylfi Zoega, prófessor í hagfræði við HÍ og fráfarandi meðlimur í peningastefnunefnd, skrifaði nýverið grein þar sem hann segir að ferðaþjónustan sé láglaunagrein í hálaunalandi og að það sé dæmi sem gangi ekki upp. Einnig heldur hann því fram að ferðaþjónustan sé góð aukagrein, góð byggðastefna en afleit grein til að búa til verðmæt störf og lífskjör fyrir Íslendinga í framtíðinni.

Ég rak upp stór augu þegar ég las þessa grein Gylfa.

Ég hugsaði: Hvað er maðurinn að meina? Er hann að hugsa svo þröngt að ferðaþjónusta skapi eingöngu störf við að flytja fólk, hýsa það og gefa því að borða? Eins og ef við myndum skoða sjávarútveginn eingöngu út frá því að veiða fiskinn og vinna hann, eða háskólasamfélagið eingöngu út frá þeim sem kenna og þeim sem læra. En þó maður skoði ferðaþjónustuna svona þröngt eins og mér sýnist hann gera, þá held ég að maður sjái strax að störfin í greininni veiti blandaðar tekjur, frá lágum launum upp í mjög há laun.

Það er hægt að setja sér hvaða forsendur sem er og skrifa rökfærslur út frá því og komast að niðurstöðu í samræmi við þær, en það þýðir ekki að maður hafi rétt fyrir sér. Stór atvinnugrein er innspýting inn í allt atvinnulífið og í kringum grein eins og ferðaþjónustuna spretta ótrúlegustu greinar aðrar sem sannarlega skapa hálaunastörf og það sem mikilvægast er; draumastörf.

Í kringum ferðaþjónustuna hafa þannig skapast mikil tækifæri í hugbúnaðargerð, auglýsinga- og markaðsvinnu, nýsköpun í afþreyingu, nýsköpun í veitingaþjónustu, fjölbreyttari tækifæri fyrir menningu og fræðistörf eins og sagnfræði, mannfræði og jarðfræði. Og þarna tel ég bara upp það sem mér dettur í hug í fljótu bragði.

Gylfi telur að ferðaþjónusta sé góð byggðastefna. Þar erum við algjörlega sammála enda eru loksins orðin til störf í mörgum byggðarlögum sem ekki ganga út á sjávarútveg eða landbúnað, auk opinberra starfa og þjónustu við það fólk og þau fyrirtæki sem starfar við þær greinar.
Störf í mörgum byggðarlögum voru mjög einhæf áður. Með ferðafólkinu hefur skapast tækifæri til að gera menningu, afþreyingu og veitingamennsku að fyrirmyndaratvinnugreinum í þessum byggðarlögum. Um allt land hafa orðið til störf sem eru draumastörf hjá mörgu ungu fólki, sem annars hefði aldrei haft áhuga á að búa á viðkomandi stað. Þannig hafa til dæmis skotið upp kollinum ótalmörg sprotafyrirtæki í matvælaframleiðslu og bjórgerð um allt land. Þessi fyrirtæki hefðu aldrei hefðu litið dagsins ljós án ferðamennskunnar.

Ég er algjörlega ósammála Gylfa í þeirri nálgun hans að skoða ekki allar þær hliðargreinar sem blómstra vegna tækifæranna sem ferðaþjónustan hefur fært okkur. Stór hluti þeirra sem vinnur við vefmál og alls kyns hugbúnaðargerð vinnur til að mynda beint fyrir ferðaþjónustuna og annar stór hluti vinnur óbeint fyrir hana. Kvikmyndageirinn, sem hefur blómstrað undanfarin 15–20 ár með ótrúlegum árangri, gæti það ekki nema vegna innviðanna sem orðið hafa til þökk sé uppbyggingu í ferðaþjónustu. Ferðaþjónustyrirtækin eru mjög fyrirferðamikil í markaðssetningu á erlendri grundu. Við það hefur byggst upp þekking innan fjölda markaðs- og auglýsingafyrirtækja í alþjóðlegri markaðssetningu, sem hafa síðar farið að selja sínar lausnir á alþjóðlegum markaði. Og nú eru afþreyingafyriræki sem spruttu fyrst upp sem nýsköpunarfyriræki á íslenskum markaði fyrir erlenda ferðamenn byrjuð að flytja út sínar hugmyndir, tæknilausnir og þekkingu til annarra landa og búa þannig til mikil verðmæti.

Til dæmis fyrirtækið sem ég vinn fyrir, Pipar\TBWA, og dótturfyrirtæki þess The Engine eiga mikið undir ferðaþjónustunni. The Engine byggði upp stóran hluta sinnar þekkingar í samstarfi við ferðaþjónustuna og nú erum við með skrifstofur í Reykjavík, Osló, Kaupmannahöfn og Budapest, ásamt því að við munum opna í Helsinki síðar á árinu. Án þekkingar og tækifæra sem ferðaþjónustan gaf okkur hefði slík uppbygging aldrei orðið. Nú í dag er ferðaþjónusta ekki eins stór hluti veltunnar og áður, en hún var grunnurinn sem skipti öllu máli fyrir okkur á sínum tíma.

Það sama gerðist í sjávarútveginum á árum áður. Sú atvinnugrein hefur byggt upp gríðalega tækniþekkingu og fræðavinnu sem hefur nú í tugi ára verið mjög fyrirferðamikil á alþjóðavettvangi, svo eftir því er tekið. Mörg af fremstu fyrirtækjum heims í tækniþjónustu fyrir sjávarútveg eru íslensk. Þessi þekking hefur svo þróast út fyrir sjávarútveginn og nú þjónusta íslensk tækni- og þekkingarfyrirtæki matvælaiðnaðinn um allan heim.

Hvergi í heiminum er sjávarútvegur og vinnsla sjávarafurða talin til hálaunagreina. En samt hefur sú atvinnugrein skapað gríðalegan fjölda hálauna- og þekkingarstarfa á Íslandi. Ef prófessor í hagfræði hefði skoðað sjávarútveginn árið 1985 með sömu gleraugum og Gylfi skoðar ferðaþjónustuna núna hefði inntakið verið: „Sjávarútvegur er góð aukagrein, góð byggðastefna en afleit grein til að búa til vermæt störf og lífskjör fyrir Íslendinga í framtíðinni“.

Snilldin er að þegar grein með mikið af láglaunastörfum er í hálaunalandi, þá kemur einmitt hugvitið til skjalanna og finnur lausnir á því. Þess vegna þróaðist öll þessi tækniþekking í sjávarútvegi til að leysa það vandamál og störfin breyttust og þróuðust. Sú tækni og þekking varð síðar verðmæt um allan heim.

Ég hef eina bón til þín Gylfi, ef þú lest þetta: Að þú beitir þér fyrir rannsókn hjá Háskóla Íslands á því hversu mikil verðmæti ferðaþjónustan hefur í afleiddum störfum í íslensku samfélagi. Og hve hátt hlutfall þeirra eru þekkingar- og/eða hálaunastörf. Ég hlakka til að mæta á fyrirlestur um það.

Refsingar virka öfugt

Ég er búinn að vera að velta fyrir mér refsingum og hvort refsingar virka. Heimurinn er fullur af refsingum og við erum því alin upp í skólakerfinu og lífinu sjálfu við það að ef við högum okkur ekki eins og við eigum að gera þá sé okkur refsað. Þannig eigum við að læra af reynslunni og láta af þeirri hegðun.

Fáum punkta fyrir mætingu, í umferðinni, látin sitja eftir, gera armbeygjur, borga sektir, einangruð í skammakrók, ekki boðið með, tölvan tekin og svo mætti lengi telja.

En hvað gerir þetta fyrir okkur? Bregðast allir eins við refsingunum og breyta, brosa og bæta sig? Nei það er nefninlega ekki þannig. Sumir eru þannig gerðir að þeir taka hlutina meira inná sig en aðrir. Taka hlutunum persónulega og refsingin er persónuleg árás á þá. Þessir einstaklingar sýna refsingunni mótþróa og koma sér í sífelt verri stöðu þar til þeir verða algjörlega utanveltu í samfélaginu. Samt höldum við áfram að refsa þeim meira til að þeir læri örugglega af reynslunni.

Nú hef ég engin vísindi fyrir mér í þessu en með reynslunni af stjórnun stórra fyrirtækja, sem foreldri, þjálfari og í hópavinnu með fjölda fólks er maður farinn að þekkja þessi persónueinkenni. Þetta er fólkið sem oft er sagt sjálfu sér verst. En er það þannig? Erum við hin kanski bara vond við þetta fólk, því það er á skjön við okkur hin.

Mín reynsla er að fólk með þessi karaktereinkenni er oft mikið hæfileikafólk sem sér heiminn oft frá annari hlið en flestir. Næmt fólk. Oft með áfallasögu. Þróar oft með sér alkahólisma. Ekki veit ég hvað kemur á undan hinu. Hvað sé afleiðing og hvað orsök? En þessu hef ég tekið eftir og eflaust eru til fræði um þetta.

Það eina sem ég veit fyrir víst er að refsingar og hótanir virka öfugt á þetta fólk. Hvorki sá sem refsar né sá sem er refsað nær árangri með þeirri aðferð. Fangelsin eru full af fólki með nákæmlega þessi einkenni. Byrjuðu í æsku að vera á skjön og var refsað, brugðust illa við og var aftur refsað. Svona verður til vítahringur fólks sem upplifir sig óvelkomið í samfélaginu. Ekki elskað og upplifir sig bara fyrir. Þessu fólki refsum við svo endanlega með því að setja það í öryggisfangelsi á Hólmsheiðinni.

Um daginn hitti ég manneskju sem á einmitt áfallasögu og tók út tímabil í mikilli drykkju og annari neyslu. Hún var ítrekað tekin undir áhrifum við akstur og hún var á endandum dæmd til fangelsisvistar í 6 mánuði. Eftir dómin tók hún sig á í lífinu og beið eftir að fara í fangelsið. Breytti um líferni, kláraði stúdentspróf með vinnu og fór svo í háskólanám. En í maí í fyrra (mörgum árum eftir dóminn) varð inngrip í hennar líf á sama tíma og hún var í miðjum prófum í háskólanum. Fyrningartími á fangelsisdóminn var alveg að renna út svo hún var sótt af lögreglu með engum fyrirfara og stungið í öryggisfangelsið á Hólmsheiði. Og ofan á það þá var hún sett í einangrun í 14 daga. Það úrræði hefur hingað til verið notað sem refsing fyrir fanga sem haga sér mjög illa en í þessu tilfelli var það vegna Covid reglna. Hún sá því sólarljós í 1 klukkutíma á sólarhring í 14 daga. Hún þurfti svo að dúsa í fangelsi fram til september. Skólaárið ónýtt, leiguskuld vegna íbúðarinnar orðin ill yfirstíganleg og vinnan farin. Þá fékk hún að fara á Vernd þar sem hún hafði útivistatíma frá 8:00 til 20:00. Þar sem hún hefur unnið sem þjónn með skólanum. Þá mátti hún ekki vinna við það vegna útivistatímans. Nú er þessi manneskja að koma aftur út í lífið sem fullgidlur samfélagsþegn sem má t.d. fara í leikhús og hitta annað fólk eftir kl. 20.00 á kvöldin og má vinna í veitingageiranum aftur. En hvað kom út úr þessu öllu? Ætli hún hagi sér betur eða er búið að brjóta hana og traust hennar til samfélagsins. Mun hún sjá tilgang í því að fylgja straumnum eða kemur upp mótþrói og Fuck it hugsun? Hefði kannski verið betra að bjóða þessari manneskju hjálp á sínum tíma frekar en refsingu? Hefði verið sniðugra að skoða tímann sem hún beið og meta hvort refsingin væri nauðsynleg? Hvað kostaði þetta samfélagið og hana?

Er kannski kominn tími til að hugsa málið upp á nýtt og breyta þessu refsiblæti í eitthvað sem virkar? Er þetta ekki frekar spurning um að hjálpa fólki út í lífið frekar en að refsa því til hlíðni? Ef fólk misstígur sig. Eigum við að halda áfram að berja á því eða eigum við að hjálpa þeim á fætur?

Væri kannski mál að heilbryggðiskerfið liti á t.d. alkahólisma sem sjúkdóm en léti ekki bara áhugasamtökum um þann hluta kerfisins þar sem bara ákveðið margir megi fá lækningu á ári, sama hversu margir eru veikir. Þar er einmitt líka komið upp refsikerfi til að hægt sé að úthluta þessum fáu plássum á þá sem haga sér best. En þeir sem eru veikastir eru einmitt þeir sömu og halda endalaust áfram að fá refsingar. Refsingu fyrir að mæta of seint í meðferð og refsingu fyrir að sjúkdómurinn tekur sig upp aftur. En það er partur af sjúkdómnum. Hér er nefninlega um andlegan sjúkdóm að ræða sem ekki fer í sumarfrí eða er bundinn við kvóta ríkisins. Heldur eru 10% fólks haldið þessum sjúkdómi og við höldum áfram að reyna að refsa fólk til að fá þau til að hætta að vera með sjúkdóminn. Það bara virkar ekki.