Ekki lenda á girðingunni

Það eru tvær leiðir til að takast á við vandamál. Önnur veldur því að allt verður auðvelt og fólk hópast saman við að leysa það. Hin leiðin (sem er algengari) er hræðslan við að mistakast. Í báðum tilfellum er drifkraftur og í báðum tilfellum ræðst fólk að vandamálinu, en með algjörlega sitthvora sýnina.

Ef andi vinnustaðar eða aðstæðna er þannig að fólk er drifið áfram af hræðslu við að mistakast, þá verður það varkárt og hrætt við að taka ákvarðanir. Aðrir eru ekki eins áhugasamir um að aðstoða við lausnina og líkurnar á góðri lausn minnka verulega. Ef andi vinnustaðar eða aðstæðna snýst um gleðina við að verkefni heppnist, þá er fólk óhrætt að taka ákvarðanir og sækist eftir því að vera með í að leysa verkefnið. Líkur á að málið leysist aukast verulega.

Sumir myndu segja að þetta væri munurinn á bjartsýni og svartsýni. En þetta er samt ekki það sama, þó þetta séu vissulega skildir hlutir.

Þar sem bannað er að gera mistök og fókusinn er ávallt á mistökin verður til menning þar sem drifkrafturinn snýst um að gera ekki mistök. Í sumum tilfellum er um líf og dauða að tefla og fólk telur það borga sig að drifkrafturinn snúist um að gera ekki mistök. Einnig er oft um að ræða verkefni þar sem möguleikinn er aðeins einn og allt undir. Ef það mistekst, þá er allt búið. Þá er þessi menning einnig skiljanleg. En samt verður hún til þess að auka líkur á mistökum, eða leiðir til ákvörðunarfælni og hik, sem eru mistök í sjálfu sér.

Þessi mennig er oft verulega hamlandi, því fólk sem er drifið áfram af hræðslu við mistök gerir ekki neitt – af því þá gerir það engin mistök. En að gera ekki neitt eru að sjálfsögðu mistök. Mistök eru hluti af lífinu og hluti af öllum framförum. Ef fólk er drifið áfram af gleðinni við að takast vel upp, þá getur það gert eitthvað stórkostlegt.

Ég var eitt sinn í þannig aðstæðum að það var stöðugt verið að minnast á það sem illa var gert en aldrei hrósað fyrir það sem vel var gert. Niðurstaðan gagnvart mér sjálfum var að eftir eitt ár gat ég ekki gert neitt, öll gleði var horfin og efinn hafði náð tökum á mér. Þetta gerðist hægt og rólega á löngum tíma, svolítið eins og hjá humarnum sem var í pottinum sem hitnaði jafnt og þétt þangað til fór að sjóða. Ég vissi ekki að ég væri að kafna fyrr en ég var orðin svo hræddur við að mistakast að ég þorði ekki að gera neitt. Það var búið að sá efanum í hausinn á mér og ég var orðin hræddur. Ég var ekki eins viss um að mér myndi takast vel upp og ég var áður. Ekki óalgent með íþróttafóllk sem er að spila fyrir þjóð sína eða söngvara sem eru að fara í Eurovision á tímum samfélgsmiðla þar sem allir eru sérfræðingar og umræðan er verulega óvægin.

Að einbeita sér að því að verkin munu heppnast en ekki mistakast er afstaða sem ég tel vera eina þá mikilvægustu til að ná árangri. Í vinnu, í íþróttum, í viðskiptum, skóla, í samskiptum og bara í lífinu sjálfu. Það þýðir ekki að maður geti gengið um dreyminn og óábyrgur. Það þýðir bara að drifkrafturinn á að vera gleðin við að takast ætlunarverkið. Ef við náum því, þá er hægt að skora. Ef drifkrafturinn er óttinn við mistök, þá eru meiri líkur á að skjóta framhjá. Því þá erum við farin að efast.

Þau sem eru drifin áfram af gleðinni við að takast vel upp elska að glíma við vandamál. Því þau verða bjartsýn og hlakka til gleðinnar sem fylgir því að leysa málin. En þeir sem eru drifnir áfram af því að gera ekki mistök finna fyrir kvíða við að takast á við vandamál. Því hræðslan við að gera mistök býr ekki til eftrvæntingu við að takast á við verkefnið. Dæmi um þetta er svokallaður prófskrekkur, sem margir eru þjakaðir af. Þar tekur kvíðinn völdin sem minnkar verulega líkurnar á því að ná prófinu. Eða fólk sem fer í atvinnuviðtal með þá hugmynd að gera engin mistök til að missa ekki af starfinu í stað þess að mæta til að landastarfinu og fá þar af leiðandi vinnuna.

Ég man þegar ég var að byrja í fallhlífastökki þá sagði Þór Jón sem var að kenna mér: „Þegar þú hefur opnað fallhlífina og sérð girðingu, ekki horfa á girðinguna því þá lendirðu á henni. Horfðu á staðinn sem þú ætlar að lenda á en ekki þann sem þú ætlar ekki að lenda á.“ Það voru góð ráð og ég lenti aldrei á girðingu. Og þetta ráð á við um allt í lífinu. Þegar ég stökk út úr flugvélinni hugsaði ég um hvernig ég ætlaði að hreyfa mig á leiðinni niður og hvar ég ætlaði að lenda – en ekki hvort ég myndi klúðra því að opna fallhlífina og hvar ég ætlaði ekki að lenda. Það hefði verið mjög aftrandi.

Ef maður einbeitir sér að árangrinum sem maður ætlar sér að ná, þá eru meiri líkur á að ná honum. Ekki einbeita þér að því hvert þú ætlar ekki, því þá endarðu þar.

Auðvitað sýður upp úr!

Aðgerðaleysi stjórnvalda í málefnum fíknisjúkra hefur verið svo gengdarlaust nú árum og áratugum saman að á einhverjum tímapunki hlaut að sjóða upp úr. Virðingarleysi og/eða fávisku virðist vera um að kenna. Meira og minna allar götur frá 1956 þegar Guðni afabróðir minn ásamt fleirum stóðu fyrir því að AA samtökin hæfu starfsemi á Íslandi, föstudaginn langa, hefur allt er við kemur sjúkdómnum verið sett í hendurnar á áhugasamtökum við að leysa þetta margslungna og erfiða heilbrigðisvandamál.

Niðurstaðan er biðlisti þar sem fjöldi manns lætur lífið árlega á meðan beðið er eftir hjálpinni sem fólkið hefur sóst eftir. Troðningur á bráðamóttöku þar sem sama fólk og er á biðlistanum er að reyna að sækja sér aðstoð vegna alls þess vanda sem er fylgisfiskur neyslu. Full fangelsi af fólki sem brýtur af sér í geðrofi, með skert siðferði eftir langvarandi neyslu eða í neyð til að redda sér næsta skammti. Brotnar fjölskyldur, vanrækt börn, foreldrar, makar og systkini með áfallastreituröskun og jafnvel óvinnufær eftir langvarandi álag og áhyggjur ásamt öðrum fórnarlömbum þeirra sem verða fyrir barðinu á fólki í óstjórn. Þannig erfist sjúkdómurinn enn frekar á milli kynslóða og vítahringurinn er aldrei rofinn.

En af hverju hættir þetta fólk ekki bara að nota og lætur sér að kenningu verða að vera á þessum hræðilega biðlista. Svarið er einfalt. Á meðan fíknin er við stjórnvölin þá ræður fólkið ekki við það. Fíknin stjórnar. Fólkið þarf læknisaðstoð á meðan eitrið er að yfirgefa líkamann. Það tekur á, það tekur tíma og það er í mörgum tilfellum lífshættulegt að hætta án þess að vera trappaður niður. Það er ekkert grín þegar fólk sem hefur verið langt leitt hættir að taka inn eitrið sitt. Fólk þarf því skjól og aðstoð til brjóta upp sín munstur, slökkva á ranghugmyndunum, læra að lifa lífinu á annan hátt og vinna í sínum áföllum.

Kröfur aðstandenda og fíknisjúkra eru ekki miklar. Einungis að heilbrigðiskerfið viðurkenni að sjúkdómurinn sé alvöru sjúkdómur og taki þar af leiðandi ábyrgð á honum eins og öðrum sjúkdómum. Að fólk geti fengið aðstoð þegar það þarf og vill. Að þurfa ekki að bíða heimilislaust mánuðum saman og vonandi lifa af.

Heilbrigðisráðherra hefur nýlega svarað fyrirspurn varðandi biðlistann á Alþingi. Þar var leikur að tölum á ferðinni um að biðlistinn væri styttri þar sem fólk væri í auknum mæli boðið að vera á göngudeild til að þurfa ekki að bíða á biðlistanum. Göngudeildin er engin lausn fyrir fólkið sem er á þessum langa biðlista. Veikasta fólkið er einmitt sama fólkið og þarf að bíða lengst. Það er fólkið sem er að deyja. Einnig gaf heilbrigðisráðherra upp meðalbið fólks eftir meðferð. Þar er líka verið að leika sér með tölfræði til að breiða yfir vandamálið. Þar sem yngsta fólkið er í forgangi ásamt fólki sem er að koma í fyrsta sinn til að leita sér aðstoðar. Það dregur að sjálfsögðu lengd biðarinnar niður að meðaltali. Einstaklingur sem er að koma eftir að hafa ekki náð að halda sér í bata og er eldri en 25 ára, þarf að bíða lengi eftir aðstoðinni. Fólk hefur undanfarið verið að bíða allt frá 6 mánuðum upp í 12 mánuði eftir innlögn. Fólk sem er í lífshættulegum aðstæðum og er ekki eitthvað meðaltal. Sumir bíða stutt og aðrir mjög lengi. Meðalbiðlengd gerir ekkert fyrir þann sem þarf að bíða yfir ár.Það er bið þeirra sem ekki eru á forgangslistanum sem fólk er að kvarta yfir. Ekki einhverju meðalltali og talnaleikfimi. Fólk sem er á biðlistanum er ekki fært um að standa upp fyrir sínum réttindum eða nokkuð annað. Þetta fólk er of veikt til að geta hugsað um annað en að komast í gegnum daginn á meðan það bíður eftir aðstoð. Þetta fólk er utan samfélagsins á meðan það er úti að þjást.

Fólkið á biðlistanum er búandi á götunni eða í gistiskýli við hræðilegar aðstæður. En gistiskýlið kostar einmitt meira í rekstri á hvern einstakling heldur en t.d. rekstur meðferðarstöðvarinnar í Krýsuvík. Það er því dýrara að hýsa fólkið á biðlistanum en að hjálpa þeim sem er ótrúleg staðreynd. Sumir eru heppnir og fá að búa inni á fjölskyldumeðlimum og hertaka því þeirra líf á meðan. Allir aðstandendur bíða í von og ótta um að sjúklingurinn lifi af og komist sem fyrst inn til að sækja sér hjálp.

Nú er kominn tími á að stjórnvöld átti sig á stærð vandamálsins. Átti sig á því að með því að sinna þessum sjúkdómi eins og öðrum sjúkdómum þá mun það skila sér margfalt til baka til samfélagsins. Bæði fjárhagslega og í meiri lífsgæðum fyrir alla, hvort sem fólk er haldið sjúkdómnum eða ekki. Því alkóhólisti í bata er frábær þjóðfélagsþegn sem bætir sitt umhverfi, en alkóhólisti í neyslu er mjög dýr samfélaginu og skemmir sitt umhverfi.

Ég er staðráðinn í að mæta á mótmæli sem SAF – Samtök Aðstandenda og Fíknisjúkra ætla að standa fyrir á Austurvelli laugardaginn 9. desember kl. 13:00. Því það er tími til kominn að þessi sjúkdómur verði sýnilegur og samþykktur í samfélagi þar sem allir eiga að tilheyra og allir eiga að fá að lifa mannsæmandi lífi en ekki við útskúfun og skömm.

Það þarf að ná fólki með sér

Ég hef eins og allir fylgst með Ásgeiri Jónssyni seðlabankastjóra kynna hverja vaxtahækkunina á fætur annarri og séð viðtölin við hann á eftir. Hann hefur yfirleitt verið nokkkuð skýr um það af hverju hækka þurfi vextina og hvert vandamálið er. Hann hefur einnig verið skýr um það að verkefnið að ná niður verðbólgunni sé samvinnuverkefni stjórnvalda, fyrirtækja og launþega. Að sama skapi hefur hann verið skýr um hlutverk Seðlabankans og að vextir séu eitt af fáum stýritækjum sem bankinn hefur til að hafa áhrif á verðbólguna. Til viðbótar hefur hann verið mjög skýr um það að honum finnist eins og bankinn sé einn í því verkefni að vinna bug á verðbólgunni og að stjórnvöld, fyrirtæki og fólkið í landinu sé ekki að spila með.

Nú eftir þennan langa tíma er hann farinn að hljóma eins og bitur og pirraður stjórnandi. Það er yfirleitt merki um að hann sé orðinn of þreyttur á verkefninu. Bitur og þreyttur stjórnandi fær engan með sér og er bara fyrir. Ég þekki það sjálfur af eigin reynslu að hafa endað á þeim stað að vera bitur og þreyttur í starfi og finnast aðrir ekki vera að leggjast með mér á árarnar. En sem betur fer var ég með fólk í kringum mig sem benti mér á staðreyndir og að ég þyrfti að gera breytingar ef ég ætlaði að ná fólki með mér.

Ásgeir virðist vera núna á þeim stað að hann þarf að endurskoða hvernig hann tjáir sig ef hann ætlar að ná fólki með sér. Setningar eins og “ef kjarasamningar fara illa” eru ekki góð leið til að tjá sig ef maður vill að ná verkaðlýðshreyfingunni með sér. Enda hefur komið í ljós að þessi talsmáti fór öfugt ofan í fólk á þeim bænum. Kvartið yfir tásumyndunum á sínum tíma var fyndið en á sama tíma pirrandi fyrir þau sem voru búin að safna fyrir sólarlandaferðinni sinni að vera svo kennt um það að lán allra landsmanna myndu hækka.

Það er mikil kúnst að benda fólki á að það þurfi að breyta hegðun eða sætta sig við að hlutirnir hafi breyst án þess að fá fólk upp á móti sér. Mín reynsla sem stjórnandi er að ef fólki misbýður fær  maður það í andlitið og þá skiptir engu máli þó hagsmunir allra séu að veði. Tilfinningar eru alltaf sterkari en skynsemin.

Ef seðlabankastjóri ætlar að ná árangri í baráttu sinni þarf hann að gera sér grein fyrir að það þarf að höfða til tilfinninga og skynsemi og að það er ekki hægt að höfða til tilfinninga með skynsemisrökum. Einnig að það virkar alltaf öfugt að ráðast að fólki eða móðga það þó svo að það sé gert með skynsemisrökum.

Það er því nauðsynlegt að hugsa fyrst og tala svo. Það er nauðsynlegt að tala af hlutleysi og með sterkum rökum. Það er nauðsynlegt að segja alltaf satt og láta ekki standa sig að því að fegra sannleikann því þá fer traustið. Ekki halda því fram að laun hafi hvergi verið hækkuð í verðbólgunni nema á Íslandi ef það er ekki rétt. Betra væri því að tala um að laun hafi ekki verið hækkuð eins mikið eða jafn hratt á flestum stöðum. Einnig er matsatriði hvað þýðir að kjarasamningar fari illa. Fyrir suma þýðir það að engar hækkanir verði, fyrir aðra að þær verið of miklar. Betra hefði verið að segja að “ef laun hér verða hækkuð umfram það sem efnahagslífið þolir…” eða eitthvað annað á mannamáli. Hótanir virka alltaf illa og ef fólk upplifir að sér sé hótað þá snýst það yfirleitt gegn sínum eigin hagsmunum.

Það er rétt hjá Ásgeiri að hugsunarháttur víðsvegar í Evrópu, sem og á hinum Norðurlöndunum, er öðruvísi á vinnumarkaði gagnvart því að ná niður verðbólgunni. Það er líka rétt að vinnumarkaðurinn og stjórnvöld spiluðu betur með á flestum stöðum í að ná henni niður enda hefur það gengið betur. Það er líka rétt hjá honum að Seðlabankinn er mjög einn í þessu verkefni. Það sem verra er er að með þessum talsmáta eru meiri líkur á því að hann verði áfram einn í verkefninu en ekki. Það er því óskynsamlegt að tala með þessum hætti þó rökin fyrir því sem sagt er séu byggð á skynsemi.

Við ættum öll að vera búin að læra af því að sú pólarisering sem hefur verið í samfélaginu er engum til góðs. Að kalla atvinnurekendur “arðræningja” eins og sumir verkalýðsforingjar hafa gert er ekki fallegt og ósanngjarnt en það er líka ekki fallegt og ósanngjarnt að gera vinnandi fólk að sökudólgum fyrir verðbólgunni. Ef hlutir eiga að fara vel þarf fólk að vinna saman. Því þarf seðlabankastjóri að sitja á pirringi sínum og vera hlutlausari í tali og muna að hann hefur bara þau stjórntæki sem bankanum voru gefin og að hann þarf að halda sig við þau. Þá eru meiri líkur á að ró náist. Það hefur sýnt sig að þessi aðferð virkar ekki. Pirraði kallinn klæðir ekki svo vel gefinn mann sem Ásgeir er.

Við getum svo miklu betur

Miðvikudaginn 30. ágúst útskrifaðist ung móðir af Vogi. Þar sem ekki var pláss fyrir hana á Vík í meðferð eftir afvötnunina þá þurfti hún að bíða til 12. september til að halda áfram með sína meðferð og vinna í sjálfri sér. Hún lést aðfaranótt laugardags, 2. september.

Þetta er því miður ekki einangrað tilvik heldur saga sem endurtekur sig í sífellu. Fíknisjúkdómar eru alvarlegasta heilbrigðisvandamál heimsins í dag og við á Íslandi erum engin undantekning. Alvarleikinn er slíkur að nánast hver einasta fjölskylda þjóðarinnar hefur á einhvern hátt beina tengingu við sjúkdóminn. Sjúkdómurinn dregur fleiri til dauða en aðrir sjúkdómar, veldur fleirum sorg en aðrir sjúkdómar og veldur meira tjóni í samfélaginu. Börn alast upp í skömm, hræðslu, vonbrigðum, meðvirkni, afskiptalaus eða jafnvel foreldralaus. Foreldrar fólks með fíknisjúkdóma eru vansvefta með áfallastreituröskun. Systkini eru sífellt á vaktinni. Fjölskyldur tvístraðar þar sem vonin hefur svo oft orðið að vonbrigðum og traustið löngu farið. Sjúklingurinn sjálfur verður einangraður í sjálfshatri og sér enga leið út aðra en að deyfa sig aðeins lengur, lýgur, stelur, meiðir og svíkur undir stjórn fíknarinnar.

Flestir einstaklingar með fíknisjúkdóma eiga það sameiginlegt að vera yndislegt fólk þegar fíknin hefur ekki stjórn á þeim. Einnig eiga þau flest sameiginlegt að vera ekki yndislegt fólk undir stjórn fíknarinnar. Fangar í fangelsum landsins eiga það líka flestir sameiginlegt að vera með fíknisjúkdóm.

Við vitum í dag mjög mikið um þennan sjúkdóm og hvernig er hægt að hjálpa fólki út úr þeim vítahring sem sjúkdómurinn er. Við vitum einnig mikið um orsakasamhengi og hvernig þarf að vinna með fólki. Að vinna úr sínum áföllum hjálpar þeim að ná stjórn á sínu lífi og gefa til baka til samfélagsins.

Alkóhólisti í bata er frábær manneskja. Manneskja sem elskar að hjálpa öðrum og gefa til baka. Slíkar manneskjur eru mikilvægar. Þær eru iðulega sjálfboðaliðar í að hjálpa þeim sem eru skemmra á veg komnir í að halda niðri þessum banvæna sjúkdómi. Það er nefnilega mjög útbreiddur miskilningur að það sé hægt að læknast af alkóhólisma. Það er ekki hægt en það er hægt að halda sjúkdómnum niðri.

Þrátt fyrir alla þessa vitneskju um sjúkdóminn og hegðun hans þá þykir á Íslandi það vera góð hugmynd að útvista öllu er varðar þennan algenga og hættulegasta sjúkdóm þjóðarinnar til vanfjármagnaðra áhugamannafélaga. Útkoman er frábært og óeigingjarnt starf þeirra sem eru að reyna að berjast en því miður líka mun meiri sorg, erfiðleikar og dauðsföll en þyrfti að vera ef heilbrigðiskerfið tæki ábyrgð á því að alkóhlismi er heilbrigðisvandamál sem þarf að taka alvarlega.

Þar sem ég vinn mikið í Noregi þessa dagana þá er ég einnig að kynna mér hvernig Norðmenn nálgast hin ýmsu mál. Eitt af því er að afvötnun fer fram innan spítalanna. Bið eftir afvötnun er nánast engin enda er vitað að þegar viðkomandi hefur gefist upp fyrir sjúkdómnum og vill fá aðstoð þá má engan tíma missa.

Nú er staðan þannig að gríðarlegur fjöldi fólks er í lífshættulegum aðstæðum á biðlista eftir að fá pláss á Vogi til afvötnunar. Eftir afvötnun þar er gert ráð fyrir að fólk fari í áframhaldandi meðferð til dæmis á Vík. Til viðbótar er unnið frábært starf á stöðum eins og Hlaðgerðarkoti og í Krýsuvík þar sem meðferðir eru enn lengri. 

Við getum ekki sett fólk í lífshættulegum aðstæðum á biðlista. Það myndum við aldrei gera með aðra sjúkdóma. Því miður er það gert og það er einungis vegna hroka þeirra sem vilja ekki skilja sjúkdóminn og hafa komið kerfinu í þann farveg sem það er nú. Hrokinn er sá að telja fíknisjúkdóm ekki vera alvörusjúkdóm heldur eitthvað sem fólk gerir sér sjálft.

Við myndum aldrei senda einhvern með annan lífshættulegan sjúkdóm út í aðstæður sem valda sjúkdómnum í 3 vikur af því það er ekki pláss í heilbrigðiskerfinu. Það er eins og að einhver fengi þá hugmynd að einstaklingur með bráðaofnæmi kæmi inn á spítala og einkennum væri náð niður. En vegna plássleysis væri sniðugt að senda viðkomandi aftur á staðinn þar sem ofnæmisvaldurinn er og vona að viðkomandi deyi ekki áður en pláss losnar aftur til frekari meðhöndlunar.

Biðlistarnir eru dauðans alvara og eru nú að valda því að börn eru að missa foreldra sína, fjölskyldur eru í sárum. Fólk elst upp í fátækt og foreldrar fylgja börnum sínum til grafar.

Ég skora því á heilbrigðisráðherra að taka til algjörrar endurskoðunar hvernig við nálgumst þennan sjúkdóm og að ekki sé eingöngu hægt að treysta á vanfjármögnuð sjálfboðaliðasamtök til að leysa heilbrigðisvandamál þjóðarinnar.

Barbie skiptir máli.

Við Silja, konan mín, fórum saman á Barbie í bíó. Myndin er skemmtileg en fyrir mig sem markaðs-, samskipta- og auglýsingamann þá er hún einstaklega áhugaverð.

 

Dúkkan Barbie hefur fyrir löngu síðan misst sinn upprunalegan tilgang og orðin á skjön við samtímann. Hún varð tákn neysluhyggju, „steríótýpa“ hlutgervingar og óraunverulegra krafna um fullkomnun kvenna. Þetta leikfang sem gerði Mattell að einum öflugasta og ríkasta leikfangaframleiðanda heims var því í miklum vanda statt. Hvernig mætir maður slíkri stöðu? Það eru í raun bara þrjár leiðir; að hætta framleiðslu, að halda áfram og mjólka það sem eftir er af tímanum sem hægt er að selja Barbie eða að fara í endurmörkun. 

 

Í endurmörkun þarf að skoða stöðuna í kjölinn og setja niður fyrir sér hver hún er, finna nýja markaðslega sýn og varða leiðina að þeirri sýn. Vara eins og Barbie er ekki bara vara sem hægt er að byrja að auglýsa upp á nýtt eða koma með nýja dúkku, heldur þarf að finna leið til að fá markaðinn til að fyrirgefa þann skaða sem leikfangið hefur valdið sjálfsmynd kvenna. Það er mikill pakki og erfitt að leysa. Hingað til hafði fyrirtækið reynt að laga ímyndina með nýjum dúkkum til að auka á fjölbreytileikann en eftir stóð samt Barbie heimurinn sem var óraunhæfur.

 

Nokkur fyrirtæki hafa farið í endurmörkun með mjög góðum árangri en fleiri hafa gert það með litlum, engum eða slæmum árangri. Það er nefnilega ekki hægt að setja varalit á skít og reyna að selja hann sem eitthvað betra en hann var áður. Það þarf að kafa dýpra og finna vörumerkinu nýjan tilgang. Fá vörumerki hafa gengið svo langt að viðurkenna hvað var að og byggja svo upp á nýtt. Mörg sem hafa farið þá leið hafa svo ekki staðið undir því að hafa gert þær breytingar sem þurfti. Svo til viðbótar þarf að finna út hvernig við komum nýrri staðsetningu vörumerkisins til skila í huga neytenda. Það er ekki nóg að búa til nýjar auglýsingar og halda að allt lagist með þeim. Það er bara hluti af því sem þarf að gera.

 

Í tilfelli Mattell þurfti að sýna fram á að fyrirtækið skildi og meðtæki þann skaða sem dúkkan hefur valdið. Að þau væru að gera eitthvað í málinu og vildu byggja upp nýjan heim sem byggði upp sjálfsöryggi en ekki sjálfsefa eins og dúkkan hefur gert svo áratugum skiptir. Þá er ekki nóg að koma með enn eina nýja dúkku og auglýsa hana með nýjum skilaboðum. Það þurfti að rífa gamla heiminn í tætlur fyrir framan augun á markhópnum og byggja hann svo upp aftur og gefa dúkkunni þannig nýjan tilgang. Einnig þurfti að hugsa til þess að markhópurinn er marglaga sérstaklega þar sem um barnaleikfang er að ræða.

 

Að búa til bíómynd var líklega eina leiðin til að ná þessu fram. Þar var tekin mikil áhætta og ekkert mátti klikka í söguþræðinum. Það er stutt á milli þess að viðurkenna og bæta yfir í það að réttlæta. Sagan varð að vera einlæg viðurkenning á því að Mattell hafði ekki hugsað um þessa hluti ásamt því að það hefði átt að taka til í heimi Barbie fyrir mörgum árum. Líkurnar á því að myndin yrði rifin í tætlur af feminískum gagnrýnendum var því verulega mikil.

 

Myndin er ein markaðssnilld. Einlæg viðurkenning á því að Barbie-heimurinn er óraunhæfur og veldur vanlíðan og sjálfsefa. Að karllæg stjórnun á fyrirtækinu hafi eingöngu gengið út á að selja án þess að hugsa út í sálræn áhrif þess sem var verið að selja og að feðraveldið (sem er að vísu orð sem pirrar mig alltaf) er til. Að framleiðendur dúkkunnar skildu ekki markhópinn sinn. Samskipti móður og dóttur um tilverurétt dúkkunnar er líka snilldarvel hugsað plott til að fá konur til að rifja upp Barbie frá sinni æsku og tengja dúkkuna á nýjan hátt við börn eða barnabörn sín. Einnig er vel gert að í Barbie-heimi ráða konur og karlar eru óþarfir. Þar er hlutunum skemmtilega snúið á hvolf til að benda á hversu heimurinn er enn karllægur og upplifun Ken speglast í upplifun kvenna í daglegu lífi. Minnir á þættina Fastir liðir eins og venjulega sem voru framleiddir af RÚV á 9. áratugnum. 

 

Myndin staðsetur Barbie upp á nýtt í hugum þeirra sem sjá myndina og væntanlega munu öll skilaboð Mattell um Barbie breytast í kjölfarið. Barbie er orðin boðberi sjálfsöryggis og samþykkir að við erum öll mismunandi og enginn þarf að vera fullkominn. Eins og sýnt er svo vel þegar “crazy” Barbie er samþykkt í myndinni. Dúkkan hefur í einu vetfangi öðlast tilgang og tilverurétt í nútímanum. Barbie skiptir máli og um næstu jól fáum við að sjá hvað miklu myndin hefur breytt áliti neytenda á vörumerkinu. Það verða líklega ansi mörg börn sem fá Barbie í jólagjöf þetta árið. Svo er bara að sjá hvort Barbie-heimurinn lifi áfram í dúkkum og ímyndunarafli þeirra sem leika með þær eða hvort við erum að fara að sjá tíma Barbie í tölvuleikjum, bíómyndum og þáttum eins og við höfum séð Marvel, DC og LEGO undanfarin ár.

Að tilheyra

Hverri manneskju er lífsnauðsynlegt að tilheyra. Tilheyra fjölskyldu, hópi, samfélagi, trúarbrögðum, áhugamálum, íþróttafélagi eða bara mannkyninu öllu. En sum alast upp við stöðug skilaboð frá samfélaginu um að þau tillheyri ekki. Oftast eru þetta ómeðvituð skilaboð sem við öll sendum frá okkur og borast inn í undirmeðvitund viðkomandi um að hann, hún eða hán sé gallað. Ég er sekur um að senda svona skilaboð út í umhverfið. Sérstaklega fyrri hluta ævi minnar þar sem ég notaði setningar eins og „djöfull ertu hommalegur í þessu“ eða „þetta er ekki fyrir hvítan mann að gera“. Svo var allt grínið sem maður hélt að væri í lagi en er ekki í lagi. Sumt sagði maður fyrir framan börnin sín án þess að gera sér grein fyrir því hvað maður var að gera.

Þessi pistill er skrifaður í Hrísey þar sem Hinsegin Hrísey var í gangi. Leikritið Góðan daginn faggi var sýnt í Sæborg fyrir fulllu húsi og setti tóninn fyrir helgina. Boðskapur sýningarinnar er stórkostlegur og Bjarni, Gréta og Axel eiga miklar þakkir skilið fyrir þetta listaverk sem ætti að fá öll til að hugsa. Að fagna fjölbreytileikanum er ekki bara partý og stuð. Að fagna fjölbreytileikanum er að tilheyra og bjóða öðrum að tilheyra. Einnig gefur þetta fólki leið til að tala saman, læra og skilja. Í þessum pistli er ég að reyna að koma áfram því sem ég er að læra.

Árið 2014 kom ungur maður í Hrísey út með samkynhneigð sína. Mér þótti það ekkert tiltökumál enda þekkt ótal einstaklinga sem hafa komið út í gegnum árin. Ég áttaði mig hinsvegar ekki á því að koma út í litlu sjávarplássi þar sem allir þekkja alla er annað og meira en að koma út í borg. Flestir tóku þessu vel, sumir hentu í óviðeigandi grín og aðrir fussuðu. Þetta var í fyrsta skipti sem einstaklingur búsettur í eyjunni kom út. Því hafði ég ekki áttað mig á. Svo þetta var mun stærra en maður hefði hugsað sér árið 2014. Skömmu síðar var þorrablót í eyjunni þar sem allir mæta. Faðir unga mannsins var í nefndinni og var kynnir hátíðarinnar. Nokkrir óviðeigandi brandarar höfðu verið sagðir í hálfum hljóðum úti í sal svo einungis þeir sem sátu við viðkomandi borð heyrðu. En þá kom hann öllum á óvart og söng, lagið Strákarnir á borginni efir Bubba Morteins, „Sonur minn er enginn hommi, hann er fullkominn eins og ég“… Ég horfði yfir salinn og sá hvernig hann afvopnaði alla með þessari stórkostlegu stuðningsyfirlýsingu við son sinn. Í kjölfarið breyttist margt. Ný Hrísey, sjávarpláss sem fagnar fjölbreytileikanum. Það gerðist ekki á einni nóttu og verður aldrei fullkomið. En með hverju árinu verður samfélagið betra gagnvart fólki sem passar ekki inn í gömlu staðalímyndirnar. Þrír foreldrar hinsegin fólks standa fyrir hinsegin dögum í Hrísey með stórkostlegri dagskrá þar sem langflestir íbúar flagga fyrir fjölbreytileikanum og taka þátt, fá sér hinsegin pizzu, mæta á hinsegin barsvar og klappa fyrir Góðan daginn faggi. Óviðeigandi „grínsetningar“ heyrast æ sjaldnar, samfélagið gefur pláss út fyrir staðalímyndirnar. Það má vera öðruvísi og tilheyra.

Skilaboðin sem fólk utan gömlu staðalímyndanna fær eru margskonar á hverjum degi. Það eru meðvituð skilaboð sem annað hvort eru samþykki eða útskúfun. Til dæmis það fáránlega rugl sem byrjaði á TikTok að gelta á jaðarhópa. Það eru bein skilaboð um útskúfun og er dæmi um ofbeldi. Síðan má nefna öll skilaboðin sem við sendum ómeðvitað og innifela ýmist samþykki eða útskúfun. Nýjasta dæmið er fólk sem telur sig vera í mikilvægri baráttu til verndar tungumálinu, gegn því að hvorugkyn sé notað þegar talað er um fólk af öllum kynjum. Þar sem ég þekki sumt af því fólki sem hefur staðið í slíkri baráttu persónulega veit ég að þau ætla sér ekki að meiða jaðarhópa viljandi. En ég gef ég mér að fólk átti sig ekki á því að um leið er verið að segja „þið tilheyrið ekki minni veröld“. Fyrir allnokkrum árum voru miklar umræður um það hvort kirkjan ætti að leyfa prestum að gefa saman fólk af sama kyni. Öll skoðanaskipti og undarlegar yfirlýsingar biskups á þeim tíma voru bein skilaboð til stórs hóps; „þið tilheyrið ekki okkar kirkju“. En biskup sagði í þeirri umræðu; “Ég held að hjónabandið eigi það inni hjá okkur að við allavegana köstum því ekki á sorphauginn alveg án þess að hugsa okkar gang”. Að gera ekki ráð fyrir að einn sé vegan í jólaboðinu eru skilaboð um að viðkomandi tilheyri ekki þessu jólaboði. Sama má segja um létta brandara á borð við að einhver sé „algjör hommi“ ef hann ræður við erfitt verkefni. Það eru skilaboð til homma um að þeir séu lélegir og aumir. Að kalla einhvern fatlaðan ef hann getur ekki eitthvað eru skilaboð til fatlaðs fólks um að þeir geti ekki neitt. Þessi ómeðvituðu skilaboð erum við sem samfélag að senda jaðarhópum alla daga allt árið. Að pirrast yfir orðanotkun á borð við hán, kvár, trans osfrv. með því að segja; „Ég skil ekki allt þetta rugl, það eru bara tvö kyn“ eru skilaboð um að viðkomandi tilheyri ekki þinni veröld. Að bregðast illa við þegar einhver kemur út eru skilaboð um að viðkomandi tilheyri ekki, sérstaklega ef slík skilaboð koma frá foreldri. Þessi óbeinu skilaboð eru líka dæmi um ofbeldi.

Árið 2010 var ég ásamt Heru Björk að skemmta á Helsinki Pride. Þar fórum við með í gönguna sem taldi nokkur hundruð einstaklinga og á leiðinni gengum við framhjá mótmælum gegn göngunni sem taldi álíka marga. Þetta var fyrir aðeins 13 árum síðan. Síðan hafa hlutirnir breyst mikið í Finnlandi. Það er því alltaf von. En allt byrjar hjá okkur sjálfum. Ómeðvituðu litlu skilaboðin sem við sendum út í samfélagið eru mikilvægust. Erum við að segja einhverjum sem er að bögglast með sjálfið sitt: „þú tilheyrir ekki“? Eða segjum við eitthvað við viðkomandi þegar aðrir senda slík skilaboð? Það eru líka skilaboð. Samfélagið erum við og við eigum öll að tilheyra.

Sjúkdómar taka ekki sumarfrí.

„Því miður þá verð ég að segja þér að þú ert með krabbamein á þriðja stigi og ef ekkert verður að gert núna þá er ekki aftur snúið. Það verður að hefja meðferð núna strax. En því miður verð ég líka að segja þér að það er ekki hægt. Krabbameinsdeildin fer nefnilega í frí allan júlí og fyrstu vikuna í ágúst. Við verðum því bara að vona það besta og það verði ekki of seint að hefja meðferð um miðjan ágúst.“

Hvað myndum við segja ef við fengjum svona móttökur á krabbameinsdeildinni? Ég er viss um að engin myndi sætta sig við þetta enda fer krabbamein ekki í frí frekar en aðrir sjúkdómar. En því miður þá eru sumir sem halda að andlegir sjúkdómar fari í frí á sumrin. Alkóhólistar og aðrir fíklar verða að tóra sumarið og vona að þeir haldi lífi til að geta hafið sínar meðferðir í ágúst ef þeir komast að því biðlistinn lengist verulega á sumrin.

Fíknisjúkdómar drepa flesta, eyðileggja flest líf og valda mestum skaða í samfélaginu í dag. Samt sem áður er einhver sem ákveður að það sé í lagi að meðferðir við þessum sjúkdómi geti farið í sumarfrí í 5 til 6 vikur af því það hentar best kostnaðarlega. Þetta sé hvort sem er sjúkdómur sem fólk velur að hafa og því sé best að láta áhugasamtök um alla meðferð og skammta þeim bara fyrir hluta þeirra sjúklinga sem þurfa hjálp. En „alvöru sjúkdómar“ fá allt öðruvísi meðhöndlun. Þar eru „alvöru læknar“ að lækna og það inni á alvöru spítala. Það er eins og Saxi læknir hafi ákveðið hvernig þetta á allt að vera. „Það er aldrei neitt almennilegt að þér,“ sagði Saxi. Þannig eru skilaboðin sem heilbrigðiskerfi Íslands sendir þeim 10% landsmanna sem haldnir eru fíknisjúkdómi, banvænasta sjúkdómi veraldar í dag. Hann er víst ekki almennilegur sjúkdómur enda ekki hægt að lækna hann með pillum eða uppskurði.

Á síðasta ári hófst fentýlfaraldur í Bandaríkjunum og er að breiðast yfir heiminn. Yfir 100.000 manns létust þar í landi árið 2022 vegna ofneyslu fíkniefna og aldrei hafa jafn margir látið lífið á Íslandi vegna ofneyslu lyfja og í ár. Þetta er að megninu til ungt fólk sem fær aldrei að reyna lífið og aðstandendur standa eftir í sárum yfir þeirri framtíð sem glataðist. Sjá aldrei unga fólkið þroskast og verða sjálft að foreldrum. Halda á barnabarninu, hjálpa ungu foreldrunum og koma sér af stað inn í fullorðinslífið.

Ég hef sem betur fer ekki upplifað þann sára missi sem það hlýtur að vera að missa barn og geta ekkert gert til að hjálpa viðkomandi að snúa af þeirri braut sem það er á. Því þegar fíkillinn er við stjórnvölinn, þá er ekkert hægt að gera annað en vona og vera til staðar. Bíða átekta þar til fíkillinn er tilbúinn og vona að það verði ekki að vori því hann gæti verið hættur við þegar loks kemur að því að viðkomandi komist inn. Því þegar fíkillinn er búinn að taka ákvörðun um að fara í meðferð, þá byrjar erfiðasti tíminn. Uppgjöfin er komin en meðferðin hefur ekki hafist. Biðlistinn er dauðans alvara og það er þá sem fólk oft á tíðum missir allt. Eigurnar, fjölskylduna, æruna. Tjónið sem fólk með fíknisjúkdóma valda á þeim tíma sem þau eru á biðlista eru ómælanleg hvort heldur sem er í fjárhæðum eða tilfinningalega. Ég tel mig lánsaman að vera aðstandandi alkóhólista í bata, það er góður tími en ég finn til með öllum sem ekki eru jafn lánsamir og ég á þessum erfiðu tímum.

Sýndu mér frelsið flögrandi af ást

Falið bakvið rimlana hvar sálirnar þjást

Og nöfnin sem hjartað hafði löngum gleymt

Haltu fast í drauminn sem þig hafði eitt sinn dreymt

Þetta syngur Bubbi Morthens, en hann hefur sungið í fleiri jarðaförum ungs fólks í ár en nokkru sinni fyrr.

Ég skora á Willum Þór heilbrigðisráðherra að taka þessi mál upp sem mikilvægustu áskorun þjóðarinnar næstu árin í heilbrigðismálum. Það þarf að hugsa hlutina upp á nýtt. Þar sem ég bý í Noregi þessa dagana sé ég hvernig málin eru gerð þar. Þar er t.d. afvötnun á sjúkrahúsum og innan sama kerfis og aðrir sjúkdómar. Eftir það taka önnur samtök við með það sem við köllum eftirmeðferð, en þar er það bara kallað meðferð. Heimurinn er fullur af góðum hugmyndum. Nú liggur á að finna þær bestu og gera þær að okkar og vera til fyrirmyndar í þessum málum eins og okkur hefur tekist að vera til fyrirmyndar í svo mörgu öðru.

 

Fyrstu viðbrögð skipta öllu máli

„Ég verð því miður að viðurkenna að við stóðum okkur afar illa í þessu máli og þessi skýrsla er áfellisdómur yfir okkar vinnubrögðum. Okkur var sem betur fer boðin sátt í þessu máli sem við munum greiða. En það sem skiptir meira máli er að við fengum tækifæri til að lagfæra okkar ferla. Við tókum málið strax alvarlega og endurskoðuðum alla okkar ferla til að koma í veg fyrir að mál sem þetta geti endurtekið sig“. Þetta hefði Birna Einarsdóttir getað sagt um sátt sem Íslandsbanki hefur gert um sekt vegna ávirðinga frá fjármálaeftirliti Seðlabanka Íslands vegna sölu ríkisins á 22,5% hlutafjár bankans til fagfjárfesta á síðasta ári.

Ef yfirlýsing Birnu Einarsdóttur, bankastjóra Íslandsbanka, hefði verið eitthvað á þennan veg þá væri staða hennar, staða hennar nánasta samstarfsfólks, staða stjórnarinnar og staða bankans allt önnur í dag.

Fyrstu viðbrögð skipta mestu máli í krísustjórnun og ef þau eru röng geta lítil mál orðið stór og ef þau eru rétt geta stór mál orðið lítil. Að fylgjast með viðbrögðum Íslandsbanka og Birnu Einarsdóttur er með verri dæmum sem ég man eftir í seinni tíð, þar sem viðbrögðin hafa annaðhvort ekki verið undirbúin eða þá að þeir sem skipulögðu viðbrögðin hafi ekki hugsað málið til enda.

Nokkur atriði eru lykilatriði í almannatengslum í krísu. Það má ekki segja ósatt, það má ekki fara undan í flæmingi og það þarf hafa yfirsýn yfir þær upplýsingar sem eiga eftir að koma fram eða gætu komið fram. Svar dagsins í dag má ekki snúast upp í andstæðu sína daginn eftir af því einhver annar kemur með upplýsingar sem eru í andstöðu við það sem viðkomandi sagði. Mikilvægast er síðan að taka fyrirvaralausa ábyrgð.

Viðbrögð Íslandsbanka eru skólabókardæmi um mislukkuð viðbrögð og verða líklega notuð sem dæmi um hvernig ekki á að bregðast við um ókomin ár. Einungis tveimur sólarhringum áður en skýrslan um skelfileg vinnubrögð og eitraða hegðun innan bankans er birt kemur Birna með yfirlýsingu sem er ein verst skrifaða yfirlýsing sem sést hefur í slíkri aðstöðu. Þar er gert lítið úr innihaldi skýrslunnar og talað um traustsyfirlýsingu til bankans í ljósi þess náðst hefði að sátt upp á aðeins 1,2 milljarða, sem er Íslandsmet. Hún segir þar einnig að hún njóti trausts stjórnar til að sitja áfram. Það er eins og atvinnufólkið í samskiptum hafi ekki áttað sig á því að skýrslan kæmi fyrir sjónir almennings og þar með myndi Birna líta mjög kjánalega út eftir þessa yfirlýsingu. En undirritaður gerir ráð fyrir því að atvinnufólk í samskiptum hafi verið með í að semja yfirlýsinguna því ein regla í krísu, til viðbótar við áðurnefndar reglur, er að þeir sem eru í krísunni eiga aldrei að koma með viðbrögð án þess að ráðfæra sig við aðila ótengda krísunni, sama hversu vanir viðkomandi eru almannatengslum. Yfirlýsingin snýst upp í andhverfu sína og gerir bankastjórann líta út fyrir að vera hrokafullan og ótengdan raunveruleikanum. Hún er allt í einu staðin að því að reyna að afvegaleiða umræðuna og að vera í afneitun gagnvart hinu raunverulega vandamáli, sem hún var líklega ekki í. Traust til hennar er horfið, traust til hennar nánustu samstarsaðila er horfið og traust til stjórnar bankans er horfið.

Síðasta dæmið sem ég man eftir um önnur eins almannatengslamistök var viðtal við Guðna Bergsson, þáverandi formann KSÍ, í Kastljósi. Þar voru svörin illa ígrunduð og eins og fólk teldi sig í lofttæmi og að engar aðrar upplýsingar gætu komið fram í málinu. Betri undirbúningur fyrir það viðtal hefði getað sparað KSÍ tveggja ára vandræði og tap á trausti sem mun taka mörg ár til viðbótar að byggja upp.

Leiðin út úr þessum spíral núna er mjög erfið en þar væri hægt að fara tvær leiðir: 1) Birna segir af sér, eins og hún hefur nú þegar gert, til að losa um pressuna en líklega verður það ekki nóg, eða 2) að koma einlægt fram og viðurkenna mistök sín og hversu klaufaleg viðbrögð hennar og fleiri innan bankans voru og sjá svo hvort henni og bankanum verði fyrirgefið. Slík afsökunarbeiðni þarf að vera fyrirvaralaus og þar þarf að taka ábyrgð.

Nú hefur hún sent frá sér yfirlýsingu þar sem hún „tekur ábyrgð á sínum þætti málsins“ en það er ekki fyrirvaralaus ábyrgð. Því til er enn ein regla til viðbótar í almannatengslum í krísustjórnun. Hún er þessi: til að stöðva spíralinn er einlæg og fyrirvaralaus afsökunarbeiðni oftast eina leiðin út.

Töfralausnir eru ekki til

Nú eru allt í einu allir orðnir sérfræðingar í vöxtum og verðbólgu. Ekki ósvipað því þegar við urðum öll skyndilega sérfræðingar í bóluefnum og grímum. Flestir þessara sérfræðinga tala út frá sínum persónulegum þörfum eða hagsmunum en fáir virðast velta fyrir sér raunveruleikanum og af hverju við erum núna með verðbólgu og af hverju það er ekki bara hægt að leysa hana með því að hækka alla í launum til að allir hafi það jafn gott og áður.

Ef við stiklum á stóru og byrjum á Covid-tímanum þá dældu ríkisstjórnir allra vestrænna ríkja fjármagni inn í hagkerfin til að koma í veg fyrir innviðatjón í einkageiranum og atvinnuleysi. Einnig héldu opinberir aðilar úti margs konar þjónustu, sem ekki var til áður, sem kostaði verulega fjármuni ásamt tekjutapi. Til viðbótar röskuðust aðfangakeðjur í faraldrinum og þær hafa enn ekki náð sér. Strax í kjölfarið á þessu réðust Rússar inn í Úkraínu og breyttu heimsmyndinni. Í kjölfarið á því varð skortur á olíu og gasi í Evrópu ásamt hveiti og alls kyns íhlutum í bíla og fleiri vörum sem framleiddar voru í Úkraínu. Verulega var svo aukið í framlög til varnarmála. Allt þetta olli verðbólgu í Evrópu og Bandaríkjum, sem að hluta til var keyrð áfram af skorti og að hluta af „peningaprentun“.

Ísland fann seinna fyrir þessu en önnur lönd í Evrópu, þar sem við höfum ekki fengið þessar gríðarlegu hækkanir á heimilisorku. Rafmagnið okkar er ekki tengt Evrópumarkaði og heita vatnið okkar ekki heldur. Undirritaður býr í Noregi og þar fór húshitun upp í allt að kr. 200.000,- íslenskra króna á mánuði síðastliðinn vetur. Þá á fólk ekki mikið eftir í annað.

Hegðun íbúa Evrópu fór stax að breytast á síðasta ári þar sem fólk hélt að sér höndum við fjárfestingar, ferðalög og heimilisinnkaup. Verðbólga olli því að laun fólksins dugðu skemur og þar með minnkaði neyslan. Í flestum þessara ríkja urðu ekki launahækkanir til jafns við hækkunina og er því verðbólgan farin að minnka.

Á Íslandi virtist sem flestir héldu að þessir viðburðir í heiminum kæmu sér ekki við. Neysla var í hæstu hæðum og skuldsetning jókst. Launahækkanir fordæmalausar, en samt taldar of litlar. Undarleg hugmynd var í gangi um að kaupmáttur ætti alltaf að fara upp, sama hvað bjátar á. Þeir sem voru í fyrirsvari í atvinnulífinu virtust ekki tengdir og greiddu sér út fordæmalausa bónusa, launahækkanir og arð án þess að hugsa út í það að vera á sama tíma að lesa yfir launafólki um að það væri ekkert svigrúm til hækkana.

Verðbólga í Evrópu og Bandaríkjunum var svo flutt inn til Íslands í formi vöruhækkanna á innfluttum neysluvörum, aðföngum, bílum og örðum fjárfestingavörum. Seðlabankinn átti að berjast við verðbólguna með aðeins eitt vopn í höndunum, vexti. Á meðan var atvinnulífið að semja um launahækkanir, ríkisstjórnin og Reykavíkurborg að eyða sem aldrei fyrr og íbúarnir að setja met í neyslu.

Það eru engar töfralausnir til þegar skortur verður í heiminum. Þá er minna til en fólk vill eða þarf. Því hækkar það í verði og það er ekki hægt að veifa höndinni til að leysa það. Við verðum bara að kaupa minna og launin verða að duga fyrir minni neyslu. Ef við lokum augunum fyrir því þá förum við í spíral sem heldur endalaust áfram með óðaverðbólgu. Við höfum verið þar áður.

Núna erum við með spíral sem lítur svona út í sinni einföldustu mynd: Hækkun vöruverðs erlendis býr til verðbólgu, verðbólga kallar á launahækkanir, launahækkanir kalla á meiri neyslu, meiri neysla kallar á vaxtahækkanir, hærri vextir kalla á stöðvun húsbygginga, stöðvun húsbygginga býr til skort, skorturinn býr til verðhækkanir á fasteignum, verðhækkanir á fasteignum hækka verðbólgu, verðbólga kallar á kröfur um frekari launahækkanir o.s.frv.

Það er alveg sama hvað sjálfskipaðir sérfræðingar benda á margar töfralausnir. Þær eru ekki til í alvörunni. Lífskjör geta ekki alltaf farið upp. Heimsfaraldur og stríð rýra lífskjör og við verðum bara að sætta okkur við að núna er tími aðhalds í fyrirtækjum, heimilum og hjá hinu opinbera. Um leið og við náum því, þá fer verðbólga niður og vextir líka. Kaupmáttur getur ekki alltaf aukist. Nú vantar bara einstaklinginn sem sameinar okkur öll um að taka á þessu saman. Ef það tekst þá verður þetta tímabil stutt. Ef það tekst ekki þá verður þetta tímabil langt og sárt.

Ég biðst afsökunar, en stundum þarf að skemma partíið með staðreyndum.

Höfundur er viðskipta- og hagfræðingur

Að vera með sjálfum sér

Þar sem bý að hluta til í Oslo og vinn þar er ég oft einn á kvöldin. Silja konan mín, börnin og barnabörnin búa öll á Íslandi. Ég varð smám saman háðari símanum og iPad-inum. Í hvert sinn sem ég var einn í þögn, tók ég upp annaðhvort tækið og tékkaði hvort eitthvað hefði breyst á fréttamiðlunum, LinkedIn og Snapchat. Ég er sem betur fer ekki til á Facebook og Instagram og hef aldei verið. En venjulega hafði ekkert breyst frá því ég kíkti síðast, 2–3 mínútum fyrr. Ég setti á podcast eða fór í tölvuleik. Í flugi (ég flýg mikið) var ég kominn með mynd á skjáinn um leið og ég gat. Allt til að vera ekki einn með sjálfum mér í þögninni.

 

Ég hitt fyrir nokkrum árum Martin Lindstrom. Martin er einn mesti snillingur heimsins í markaðsrannsóknum og mannlegri hegðun. Hann var á Íslandi að halda fyrirlestur á vegum Jóns Gunnars Geirdal sem bauð okkur báðum í læri heim til mömmu sinnar. Við áttum saman kvöldstund þar sem við töluðum um margt og ég tók eftir því að hann var með gamlan Nokia takkasíma. Hann sagði að hann hefði fyrir löngu lagt snjallsímanum sínum þar sem öll sköpun hefði horfið um leið og hann fór að nota þannig tæki. Nú notar hann símann aðeins til að tala í. „Okkur verður að leiðast til að fá hugmyndir. Ef okkur leiðist aldrei, þá fáum við aldrei neinar hugmyndir,“ sagði hann og nú mörgum árum seinna áttaði ég mig á því að ég var orðinn smeykur við að láta mér leiðast.

Ég byrjaði að setja sjálfum mér mörk og venja mig af þessu. Allavega að hætta að kíkja endalaust á netið. Ég byrjaði á að hafa ekkert í eyrunum í strætó eða þegar ég var að labba eða hjóla í vinnuna (almenningssamgöngur eru mjög góðar í Oslo, sem er líklega efni í aðra grein). Strax við það þá byrjaði heilinn í mér að virka öðruvísi. Ég var einn með hugsunum mínum og hugmyndir byrjuðu að flæða. Ég meira að segja geng svo lagt hér í Oslo að ég er ekki með sjónvarp í íbúðinni, Silju til mikillar mæðu þegar hún kemur í heimsókn. En við þetta breyttist ansi margt. Ég byrjaði aftur að skrifa pistla og dægurlagatexta (svo má deila um hvort það hafi verið til góðs). Hugmyndir fyrir viðskiptavini Pipar\TBWA fæddust á öllum tímum og mér leið mun betur. Bara í göngutúr í gærkvöldi fæddust tvær góðar hugmyndir fyrir viðskiptavini og þennan pistil er ég að skrifa í flugvél í stað þess að horfa í þátt.

Á nokkrum vikum eftir breytingar, geng ég og hjóla enn meira þar sem sumarið er komið í Oslo. Það eru ansi margir aðrir úti að ganga í góða veðrinu og eflaust nokkrir eins og ég sem vilja ná af sér einu eða fleiri kílóum. Þá hef ég tekið eftir því að nánast allir sem ég mæti eru með eitthað í eyrunum, talandi við einhvern eða starandi á símann sinn. Það fékk mig til að hugsa um að líklega eru allir stöðugt að forðast sjálfan sig. Við kunnum ansi mörg ekki lengur að vera ein með hugsunum okkar. Við eru alltaf í stöðugu sambandi, sama hvar við erum eða hvað við erum að gera. Fólk keyrir á milli staða og hringir í einhvern á meðan. Það situr í strætó og talar við einhver á messanger og þeir sem enn reykja skreppa í smók og hringja í einhvern á meðan til að reykja ekki einir.

Nú síðustu viku hef ég mætt einni manneskju úti að ganga sem ekki var með neitt í eyrunum eða að nota símann sinn á einhvern hátt á meðan. Nema sú manneskja sé að ganga með einhverjum öðrum.

En er það svo leiðinlegt að vera einn með hugsunum sínum? Mín reynsla er sú að það er alls ekki þannig, en það getur verið óþægilegt að sitja einn innan um fullt af fólki sem er með í eyrunum og stara út í loftið. Það er líka miklu auðveldara að grípa í hækjuna sem síminn er og ná sér í smá fjarveru. Þó ekki nema í eina mínútu sem maður á óráðstafað. En ef maður hefur það af og lætur hugann reika, þá líða ekki nema nokkrar sekúndur áður en heilinn fer á flug og allt fjörið byrjar.