Kredithirðir eða ekki?

Í síðasta pistli var ég að velta fyrir mér egói og hvernig það þvælist fyrir fólki í samskiptum. En það eru fleiri hliðar á peningnum. Til eru nokkrar gerðir af fólki; það er fólkið sem getur ekki tekið heiðurinn af neinu sem það gerir og finnst það bara vera fyrir í samfélaginu. Það er týpan sem oft er gert grín fyrir að byrja á að afsaka sig með orðum eins og „fyrirgefið hvað þetta er nú lítið hjá mér….“ eða „ég veit að þetta er nú líklega einhver vitleysa en…“. 

Svo er það manngerðin sem tekur heiðurinn af öllu og öllum. Þetta fólk byrjar allar setningar á „ég var að…“ eða „vegna þess að ég…..“ eða „ég sagði allan tímann að…“. Þessi manngerð er oft nefnd kredithirðir.

Svo er til fólk sem gefur öðrum heiður. Það hefur setningar á orðum eins og „við vorum að…..“ og „hjá okkur…..“ eða „það er vegna þessa frábæra teymis sem….”. Það tekur sérstaklega fram ákveðna einstaklinga sem riðu baggamuninn í tilteknu verkefni. Þetta fólk stækkar aðra og sjálft sig í leiðinni.

Í stjórnun er sú týpa sem stækkar fólk í kringum sig og gefur fólki kredit fyrir sitt innlegg mun æskilegri en sú sem eignar sér heiðurinn og talar um sjála sig út í eitt. Persónulega hef ég margoft lent í þeim pytti að hefja setningar á „Ég….. “ eða segja sérstaklega frá mínum þætti í verkefnum og gleyma af gefa fólki heiðurinn sem það á skilið. Það er mikill lærdómur að leggja egóið til hliðar og átta sig á styrknum sem felst í því að gefa öðrum sviðsljósið og passa sig á að muna eftir þætti annarra í því að hlutir gangi vel. Því það er sjaldnast þannig að verk gangi vel vegna eins einstaklings. Yfirleitt er niðurstaðan góð vegna samspils og aðkomu margra einstaklinga. Þess vegna er mikilvægt að muna eftir þeim sem leggja lóð sín á vogarskálarnar. Þannig aukast líkurnar á því að aukin gæði skapist í framtíðinni. Það er fátt eins svekkjandi og að vita sinn þátt í verkefni og heyra svo einvern tala opinberlega eða á fundi um verkefnið eins og hann eða hún hafi gert allt ein(n).

Fyrir mörgum árum var ég minntur all illilega á að ég væri á rangri leið, þegar Þráinn Steinsson á Bylgjunni uppnefndi mig Valli Gort en á þeim tíma var ég jafnan kallaður Valli Sport. Ég vil því nota tækifærið og þakka Þráni fyrir. Án þess hefði tekið mig lengri tíma að átta mig á hlutunum. Ekki það að ég hafi orðið fullkominn eftir uppnefnið. Það varð ég ekki og það er ég ekki enn og verð líklega aldrei. Einnig eru fleiri í gegnum tíðina sem hafa sem betur fer verið hreinskilnir og bent mér á ef ég hef verið of sjálfhverfur. Enn á ég það til að gleyma mér og þarf því reglulega að minna mig á að ég er bara hluti af stóru mengi. 

Að sjá Ástráð Haraldsson, settan ríkissáttasemjara, kyssa Heimi Pétursson fréttamann fyrir hans innlegg í að sættir náðust í deilu Eflingar og SA er klárt merki um hversu stór einstaklingur Ástráður er. Vel gert.

Reiður úti á plani

Stoltið og réttsýnin geta verið skrítin systkin, sérstaklega þegar við upplifum að eitthvað hafi verið gert á okkar hlut. Við eigum erfitt með að kyngja stoltinu þó að það sé augljóslega okkur í hag. Við mætum hörðu með hörðu af því að við lítum hlutina með okkar augum og eigum rétt á því. 

Hver kannast ekki við manninn sem mætir reiður inn í verslun með bilaðan hlut og rausar um hvað þetta sé mikið drasl. Hann sé nýbúinn að kaupa hlutinn og hann virki ekki. Eftir augnablik kemur í ljós að hann hafði bara gleymt að kveikja á hlutum eða setja hann í samband eða gert einhver einföld mistök. Svokölluð BÍN-villa, það er „bilun í notanda.“ Þegar viðkomandi er svo bent á þessi einföldu litlu mistök sín þá kemur rúsínan: „Já, en þetta er samt drasl!“ Því viðkomandi getur ekki viðurkennt að hafa haft rangt fyrir sér og í raun haft sig að fífli með rausi um hvað hluturinn sé lélegur þegar það var í raun bara hann sem var vitlaus. Svo strunsar viðkomandi út.

En þessi hegðun einskorðast ekki við nokkra skapstygga eldri karla. Þetta er í okkur öllum, í einhverjum mæli. Við æðum kannski ekki brjáluð inn í verslun, en þegar brotið er á rétti okkar eða við teljum að svo sé, þá leyfum við reiðinni stundum að taka stjórnina. Flautum á fávitana í umferðinni, til dæmis. Við mætum tilbúin með svör ef við höldum að einhver muni setja út á okkur. Við þurfum að halda andliti.

Ég man eftir einni sögu af mér sjálfum sem lýsir þessu vel. Fyrir nokkrum árum var ég að leita að stæði við Höfðabakka og þar var bara eitt stæði laust. Vandamálið var að bíllinn í stæðinu við hliðina var svo illa lagður að hann var hálfur inn í stæðinu sem var laust. En þar sem ekkert annað stæði var í augsýn þá ákvað ég að reyna að troða mér inn í þetta stæði og komast út úr bílnum. Þessi aðgerð heppnaðist og ég náði að koma mér inn. Ég hugsaði með mér að sá sem lagði svona illa gæti bara farið inn farþegamegin og troðið sér yfir í bílstjórasætið til að komast burtu, því nóg var plássið þeim megin við bílinn. Að svo búnu fór ég inn í húsið og upp á 6. hæð, þangað sem ég átti erindi. Þegar ég sat þar í fundarherbergi hringdi hjá mér síminn. Þar kynnti sig maður frá bílaleigunni sem sem átti bílinn. „Sæll, getur verið að þú sért staddur á Höfðabakka?“ spurði maðurinn og ég fann hvernig pirringurinn fór af stað inn í mér. „Já, ég er það,” svaraði ég. „Það hringdi í mig maður í vandræðum með að komast inn í bílinn sinn og spyr hvort það sé möguleiki að þú færir þig svo hann komist inn í bílinn.” Ég svaraði með þjósti: „Hann hefði þá kannski átt að leggja betur en ekki vera hálfur inn á stæðinu við liðina,” sagði ég og ætlaði bara að sitja kyrr og láta hann finna fyrir því úti á stæðinu. „Ég veit nú ekkert um það en hann hringdi bara hér í vandræðum,“ svaraði maðurinn frá bílaleigunni.
Ég ákvað að sitja kyrr og klára það sem ég var að gera og fara svo niður, hann það skilið fyrir að leggja svona eins og ansi og taka tvö stæði. Á leðinni niður undirbjó ég mig undir það sem koma skyldi þegar maðurðinn myndi láta mig heyra það fyrir að loka sig úti úr bílnum. Ég myndi segja. „Þú lagðir svona illa og þá geturðu bara farið inn farþegamegin og klifrað yfir. Af hverju er það mitt vandamál að þú kunnir ekki að leggja?”
Þegar ég gekk að bílnum fann ég hvernig hjartslátturinn jókst og ég varð betur og betur tilbúinn í rifrildið sem var að koma. Ég sá mannin standa fyrir framan bílinn sinn og horfa í áttina að mér. Þetta var mjög breiður maður og þegar ég nálgaðsiðst spurði ég hvort hann væri sá sem kæmist ekki inn í bílinn sinn. „Já, ég er maðurinn. Fyrirgefðu hvað ég lagði eins og asni. Þetta er allt mér að kenna. Ég er líka svo feitur að ég næ ekki að fara inn farþegamegin og klifra yfir. Annars hefði ég bara gert það. En því miður gat ég það ekki. Ég vona að ég hafi ekki truflað þig of mikið. Ef þú gætir bakkað út, þá gæti ég farið.“ Ég stóð og hofði á hann í smá stund og allt sem ég hafði undirbúið í huganum varð að engu. Ég fékk ekki að rífast, eins tilbúinn og ég var. Rifrildið var tekið af mér. „Já, ekkert mál,“ svaraði ég og færði bílinn. Ég náði að setja smá pirring og lítilsvirðingu í málróminn svo ég fengi eitthvað út úr þessu.
En þegar ég var að bakka bílnum mínum úr stæðinu hugsaði ég með mér: „Hvaða fáviti er ég að byggja upp alla þessa spennu og eyða orku í eitthvað sem ekkert varð. Af hverju varð ég núna allt í einu pirraður yfir því að fá ekki rifrildið sem ég hafði samt engan áhuga á?“
Ég vinn við samskipti og er stöðugt að hjálpa fólki hvernig best er að haga samskiptum á alla vegu. Oft þegar stjórnendur eru í krísu þá hjálpa ég við að hafa samskiptin yfirveguð og skipuleg til að risaeðluheilinn yfirtaki ekki aðstæður og eyðileggi, í stað þess að laga. Því þegar risaeðluheilinn okkar tekur við stjórninni þá búum við til spíral vondra samskipta sem aldrei enda vel. Samt féll ég í þessa gildru, sem enginn lagði fyrir mig nema ég sjálfur. En sá sem lagði bílnum sínum svona illa afvopnaði mig með besta vopninu í vopnabúri samskiptanna. Hann tók sökina á sig og baðst afsökunar. Hann kyngdi stolti sínu til að ná sínum markmiðum. Hann þurfti bara að komast inn í bílinn sinn.

Til að ná samkomulagi um hvað sem er, þá er það alltaf kostur að setja egóið til hliðar. Ef það er ekki hægt þá er alltaf hætta á því að það þvælist fyrir og samkomulag náist ekki þó svo að báðir aðilar kunni að hafa verulegan hag af því. Eingöngu vegna þess að þverir einstaklingar þurfa að halda andliti. Eftir að hafa fylgst með núverandi kjaradeilu eins og boxkeppni í beinni, þá fór ég að velta þessu fyrir mér.

Er ferðaþjónustan bara fyrir láglaunafólk?

Gylfi Zoega, prófessor í hagfræði við HÍ og fráfarandi meðlimur í peningastefnunefnd, skrifaði nýverið grein þar sem hann segir að ferðaþjónustan sé láglaunagrein í hálaunalandi og að það sé dæmi sem gangi ekki upp. Einnig heldur hann því fram að ferðaþjónustan sé góð aukagrein, góð byggðastefna en afleit grein til að búa til verðmæt störf og lífskjör fyrir Íslendinga í framtíðinni.

Ég rak upp stór augu þegar ég las þessa grein Gylfa.

Ég hugsaði: Hvað er maðurinn að meina? Er hann að hugsa svo þröngt að ferðaþjónusta skapi eingöngu störf við að flytja fólk, hýsa það og gefa því að borða? Eins og ef við myndum skoða sjávarútveginn eingöngu út frá því að veiða fiskinn og vinna hann, eða háskólasamfélagið eingöngu út frá þeim sem kenna og þeim sem læra. En þó maður skoði ferðaþjónustuna svona þröngt eins og mér sýnist hann gera, þá held ég að maður sjái strax að störfin í greininni veiti blandaðar tekjur, frá lágum launum upp í mjög há laun.

Það er hægt að setja sér hvaða forsendur sem er og skrifa rökfærslur út frá því og komast að niðurstöðu í samræmi við þær, en það þýðir ekki að maður hafi rétt fyrir sér. Stór atvinnugrein er innspýting inn í allt atvinnulífið og í kringum grein eins og ferðaþjónustuna spretta ótrúlegustu greinar aðrar sem sannarlega skapa hálaunastörf og það sem mikilvægast er; draumastörf.

Í kringum ferðaþjónustuna hafa þannig skapast mikil tækifæri í hugbúnaðargerð, auglýsinga- og markaðsvinnu, nýsköpun í afþreyingu, nýsköpun í veitingaþjónustu, fjölbreyttari tækifæri fyrir menningu og fræðistörf eins og sagnfræði, mannfræði og jarðfræði. Og þarna tel ég bara upp það sem mér dettur í hug í fljótu bragði.

Gylfi telur að ferðaþjónusta sé góð byggðastefna. Þar erum við algjörlega sammála enda eru loksins orðin til störf í mörgum byggðarlögum sem ekki ganga út á sjávarútveg eða landbúnað, auk opinberra starfa og þjónustu við það fólk og þau fyrirtæki sem starfar við þær greinar.
Störf í mörgum byggðarlögum voru mjög einhæf áður. Með ferðafólkinu hefur skapast tækifæri til að gera menningu, afþreyingu og veitingamennsku að fyrirmyndaratvinnugreinum í þessum byggðarlögum. Um allt land hafa orðið til störf sem eru draumastörf hjá mörgu ungu fólki, sem annars hefði aldrei haft áhuga á að búa á viðkomandi stað. Þannig hafa til dæmis skotið upp kollinum ótalmörg sprotafyrirtæki í matvælaframleiðslu og bjórgerð um allt land. Þessi fyrirtæki hefðu aldrei hefðu litið dagsins ljós án ferðamennskunnar.

Ég er algjörlega ósammála Gylfa í þeirri nálgun hans að skoða ekki allar þær hliðargreinar sem blómstra vegna tækifæranna sem ferðaþjónustan hefur fært okkur. Stór hluti þeirra sem vinnur við vefmál og alls kyns hugbúnaðargerð vinnur til að mynda beint fyrir ferðaþjónustuna og annar stór hluti vinnur óbeint fyrir hana. Kvikmyndageirinn, sem hefur blómstrað undanfarin 15–20 ár með ótrúlegum árangri, gæti það ekki nema vegna innviðanna sem orðið hafa til þökk sé uppbyggingu í ferðaþjónustu. Ferðaþjónustyrirtækin eru mjög fyrirferðamikil í markaðssetningu á erlendri grundu. Við það hefur byggst upp þekking innan fjölda markaðs- og auglýsingafyrirtækja í alþjóðlegri markaðssetningu, sem hafa síðar farið að selja sínar lausnir á alþjóðlegum markaði. Og nú eru afþreyingafyriræki sem spruttu fyrst upp sem nýsköpunarfyriræki á íslenskum markaði fyrir erlenda ferðamenn byrjuð að flytja út sínar hugmyndir, tæknilausnir og þekkingu til annarra landa og búa þannig til mikil verðmæti.

Til dæmis fyrirtækið sem ég vinn fyrir, Pipar\TBWA, og dótturfyrirtæki þess The Engine eiga mikið undir ferðaþjónustunni. The Engine byggði upp stóran hluta sinnar þekkingar í samstarfi við ferðaþjónustuna og nú erum við með skrifstofur í Reykjavík, Osló, Kaupmannahöfn og Budapest, ásamt því að við munum opna í Helsinki síðar á árinu. Án þekkingar og tækifæra sem ferðaþjónustan gaf okkur hefði slík uppbygging aldrei orðið. Nú í dag er ferðaþjónusta ekki eins stór hluti veltunnar og áður, en hún var grunnurinn sem skipti öllu máli fyrir okkur á sínum tíma.

Það sama gerðist í sjávarútveginum á árum áður. Sú atvinnugrein hefur byggt upp gríðalega tækniþekkingu og fræðavinnu sem hefur nú í tugi ára verið mjög fyrirferðamikil á alþjóðavettvangi, svo eftir því er tekið. Mörg af fremstu fyrirtækjum heims í tækniþjónustu fyrir sjávarútveg eru íslensk. Þessi þekking hefur svo þróast út fyrir sjávarútveginn og nú þjónusta íslensk tækni- og þekkingarfyrirtæki matvælaiðnaðinn um allan heim.

Hvergi í heiminum er sjávarútvegur og vinnsla sjávarafurða talin til hálaunagreina. En samt hefur sú atvinnugrein skapað gríðalegan fjölda hálauna- og þekkingarstarfa á Íslandi. Ef prófessor í hagfræði hefði skoðað sjávarútveginn árið 1985 með sömu gleraugum og Gylfi skoðar ferðaþjónustuna núna hefði inntakið verið: „Sjávarútvegur er góð aukagrein, góð byggðastefna en afleit grein til að búa til vermæt störf og lífskjör fyrir Íslendinga í framtíðinni“.

Snilldin er að þegar grein með mikið af láglaunastörfum er í hálaunalandi, þá kemur einmitt hugvitið til skjalanna og finnur lausnir á því. Þess vegna þróaðist öll þessi tækniþekking í sjávarútvegi til að leysa það vandamál og störfin breyttust og þróuðust. Sú tækni og þekking varð síðar verðmæt um allan heim.

Ég hef eina bón til þín Gylfi, ef þú lest þetta: Að þú beitir þér fyrir rannsókn hjá Háskóla Íslands á því hversu mikil verðmæti ferðaþjónustan hefur í afleiddum störfum í íslensku samfélagi. Og hve hátt hlutfall þeirra eru þekkingar- og/eða hálaunastörf. Ég hlakka til að mæta á fyrirlestur um það.

Refsingar virka öfugt

Ég er búinn að vera að velta fyrir mér refsingum og hvort refsingar virka. Heimurinn er fullur af refsingum og við erum því alin upp í skólakerfinu og lífinu sjálfu við það að ef við högum okkur ekki eins og við eigum að gera þá sé okkur refsað. Þannig eigum við að læra af reynslunni og láta af þeirri hegðun.

Fáum punkta fyrir mætingu, í umferðinni, látin sitja eftir, gera armbeygjur, borga sektir, einangruð í skammakrók, ekki boðið með, tölvan tekin og svo mætti lengi telja.

En hvað gerir þetta fyrir okkur? Bregðast allir eins við refsingunum og breyta, brosa og bæta sig? Nei það er nefninlega ekki þannig. Sumir eru þannig gerðir að þeir taka hlutina meira inná sig en aðrir. Taka hlutunum persónulega og refsingin er persónuleg árás á þá. Þessir einstaklingar sýna refsingunni mótþróa og koma sér í sífelt verri stöðu þar til þeir verða algjörlega utanveltu í samfélaginu. Samt höldum við áfram að refsa þeim meira til að þeir læri örugglega af reynslunni.

Nú hef ég engin vísindi fyrir mér í þessu en með reynslunni af stjórnun stórra fyrirtækja, sem foreldri, þjálfari og í hópavinnu með fjölda fólks er maður farinn að þekkja þessi persónueinkenni. Þetta er fólkið sem oft er sagt sjálfu sér verst. En er það þannig? Erum við hin kanski bara vond við þetta fólk, því það er á skjön við okkur hin.

Mín reynsla er að fólk með þessi karaktereinkenni er oft mikið hæfileikafólk sem sér heiminn oft frá annari hlið en flestir. Næmt fólk. Oft með áfallasögu. Þróar oft með sér alkahólisma. Ekki veit ég hvað kemur á undan hinu. Hvað sé afleiðing og hvað orsök? En þessu hef ég tekið eftir og eflaust eru til fræði um þetta.

Það eina sem ég veit fyrir víst er að refsingar og hótanir virka öfugt á þetta fólk. Hvorki sá sem refsar né sá sem er refsað nær árangri með þeirri aðferð. Fangelsin eru full af fólki með nákæmlega þessi einkenni. Byrjuðu í æsku að vera á skjön og var refsað, brugðust illa við og var aftur refsað. Svona verður til vítahringur fólks sem upplifir sig óvelkomið í samfélaginu. Ekki elskað og upplifir sig bara fyrir. Þessu fólki refsum við svo endanlega með því að setja það í öryggisfangelsi á Hólmsheiðinni.

Um daginn hitti ég manneskju sem á einmitt áfallasögu og tók út tímabil í mikilli drykkju og annari neyslu. Hún var ítrekað tekin undir áhrifum við akstur og hún var á endandum dæmd til fangelsisvistar í 6 mánuði. Eftir dómin tók hún sig á í lífinu og beið eftir að fara í fangelsið. Breytti um líferni, kláraði stúdentspróf með vinnu og fór svo í háskólanám. En í maí í fyrra (mörgum árum eftir dóminn) varð inngrip í hennar líf á sama tíma og hún var í miðjum prófum í háskólanum. Fyrningartími á fangelsisdóminn var alveg að renna út svo hún var sótt af lögreglu með engum fyrirfara og stungið í öryggisfangelsið á Hólmsheiði. Og ofan á það þá var hún sett í einangrun í 14 daga. Það úrræði hefur hingað til verið notað sem refsing fyrir fanga sem haga sér mjög illa en í þessu tilfelli var það vegna Covid reglna. Hún sá því sólarljós í 1 klukkutíma á sólarhring í 14 daga. Hún þurfti svo að dúsa í fangelsi fram til september. Skólaárið ónýtt, leiguskuld vegna íbúðarinnar orðin ill yfirstíganleg og vinnan farin. Þá fékk hún að fara á Vernd þar sem hún hafði útivistatíma frá 8:00 til 20:00. Þar sem hún hefur unnið sem þjónn með skólanum. Þá mátti hún ekki vinna við það vegna útivistatímans. Nú er þessi manneskja að koma aftur út í lífið sem fullgidlur samfélagsþegn sem má t.d. fara í leikhús og hitta annað fólk eftir kl. 20.00 á kvöldin og má vinna í veitingageiranum aftur. En hvað kom út úr þessu öllu? Ætli hún hagi sér betur eða er búið að brjóta hana og traust hennar til samfélagsins. Mun hún sjá tilgang í því að fylgja straumnum eða kemur upp mótþrói og Fuck it hugsun? Hefði kannski verið betra að bjóða þessari manneskju hjálp á sínum tíma frekar en refsingu? Hefði verið sniðugra að skoða tímann sem hún beið og meta hvort refsingin væri nauðsynleg? Hvað kostaði þetta samfélagið og hana?

Er kannski kominn tími til að hugsa málið upp á nýtt og breyta þessu refsiblæti í eitthvað sem virkar? Er þetta ekki frekar spurning um að hjálpa fólki út í lífið frekar en að refsa því til hlíðni? Ef fólk misstígur sig. Eigum við að halda áfram að berja á því eða eigum við að hjálpa þeim á fætur?

Væri kannski mál að heilbryggðiskerfið liti á t.d. alkahólisma sem sjúkdóm en léti ekki bara áhugasamtökum um þann hluta kerfisins þar sem bara ákveðið margir megi fá lækningu á ári, sama hversu margir eru veikir. Þar er einmitt líka komið upp refsikerfi til að hægt sé að úthluta þessum fáu plássum á þá sem haga sér best. En þeir sem eru veikastir eru einmitt þeir sömu og halda endalaust áfram að fá refsingar. Refsingu fyrir að mæta of seint í meðferð og refsingu fyrir að sjúkdómurinn tekur sig upp aftur. En það er partur af sjúkdómnum. Hér er nefninlega um andlegan sjúkdóm að ræða sem ekki fer í sumarfrí eða er bundinn við kvóta ríkisins. Heldur eru 10% fólks haldið þessum sjúkdómi og við höldum áfram að reyna að refsa fólk til að fá þau til að hætta að vera með sjúkdóminn. Það bara virkar ekki.

Afi í Palestínu

Ég fæddist frjáls

en kvarta samt

ég fæddist í friði með allt sem ég þarfnast

en kvarta samt

kvarta yfir veðrinu, vöxtunum og verðinu

 

En hvað ef ég fengi steikjandi hita,

engar afborganir og lægra verð?

Yrði ég þá ánægður?

Eins og landlausi maðurinn sem brosti til mín í Palestínu.

Ég flýg heim til að kvarta yfir veðrinu.

Ég var svo heppinn að vera í Ísrael og Palestínu nýlega þar sem ég var að aðstoða Heru Björk við að flytja tónlist tengt Eurovision hátíðinni og að heimsækja S.O.S. barnaþorp báðum megin landamæranna. Þessar heimsóknir snertu mig mikið. Börnin sem voru svo spennt að hitta okkur, skoða myndavélarnar hjá mér, fara í grettukeppni, fá þau í fangið og borða með okkur pizzu. Ég er nýlega orðinn afi og því með með hjartað opið og móttækilegt og lagði mig því mikið fram við að tengjast og skilja veruleikann sem börnin þarna alast upp við. Einnig hvernig fullorðna fólkið er að reyna að búa þeim líf og framtíð í óviðunandi aðstæðum og stríði.

Heimssýn þessa fólks er önnur en okkar. Viðmið um hvað sé gott líf er ekki það sama og þarfir ekki heldur. Kúgað fólk sem þarf að sækja um sérstakt leyfi til að fara yfir landamærin. Er meinað að keyra bíl röngu megin landanæranna og er stöðugt meðhöndlað sem glæpamenn í eigin heimalandi. Fólk sem þráir bara frið og mannréttindi. Veggur hefur verið reistur á milli landshluta þar sem íbúarnir mega ekki fara á milli, hvorki Ísraelar né Palestínufólk nema með undantekningum. Undir niðri kraumar reiðin, beggja vegna landamæranna. Flest fólk er þreytt á stríðinu og skilur hvað þarf að gera. En ef stoltir íhaldssamir leiðtogarnir geta hvorkið bakkað né fyrirgefið, mun ekkert gerast. Þegar annar þjóðfélagshópurinn er æðri hinum, þá er ekki von á góðri útkomu. Flestir sem ég hitti Ísraelsmegin skammast sín fyrir ástandið og álit heimsins á ástandinu. En þessi áratugadeila liggur djúpt í sál þeirra sem eru eldri. Eldra fólkið man eftir skærunum þar sem sprengjum var varpað á fjölskyldur sem óku um þjóðveginn frá Tel Aviv til Jerúsalem. Bílhræin standa þar enn frá því á sjöunda áratugnum til minningar um þá sem létust á þessum árum.

Það sem snart mig best í þessum heimsóknum í S.O.S. barnaþorpin var hversu mikil áhersla var lögð á að fræða og ala börnin upp í umburðarlyndi, samvinnu, víðsýni og jafnrétti beggja vegna landamæranna. Sérstaklega var Palestínumegin lögð áhersla á að ala börnin upp í jafnrétti kynjanna. Til að brjóta niður það mein að karlmenn drottni yfir konum í ákveðnum þjóðfélagshópum. Einnig að umgjörð til stuðnings er til 23ja ára aldurs, svo einstaklingarnir eigi betri möguleika á að fóta sig í fullorðinslífi með stuðningsneti.

Þarna voru börn sem höfðu misst annað foreldri eða bæði eða þá að foreldrarnir eru ófærir um, tímabundið, eða til framtíðar, að hugsa um bornin sín. Börn sem höfðu orðið fyrir miklum áföllum, vanrækslu og/eða ofbeldi. Án þess að fá þá aðstoð sem S.O.S. Barnaþorpin veita þeim, væru þessi börn mjög líkleg til að alast upp sem reiðir, þröngsýnir einstaklingar sem gera samfélagið sitt verra. Þess í stað er skapaður jarðvegur til að þau verði víðsýnir, umburðarlyndir og jafnréttissinnaðir einstaklingar sem eru líklegir til að bæta umhverfi sitt.

Það er nefnilega ekki bara barnið sjálft sem fær betra líf, heldur samfélagið í heild sinni, ef barni er gefinn möguleikinn til að þroskast og menntast í ástríku umhverfi.

Ég hitti kynslóðina sem mun leysa deiluna, fyrirgefa og halda áfram. Kynslóðin sem sér að samvinna og jafnrétti er alltaf leiðin áfram. Drottnun og óréttlæti er alltaf stöðnun eða leiðin afturábak. Ég kom því bjartsýnn aftur til Íslands til að kvarta yfir veðrinu.

Afi á instagram

Þetta er pistill 3 í pistlaröðinni þar sem ég varð nýlega afi.

 

Stærsti munurinn á því hvernig er að verða foreldri í dag og þegar ég og konan mín stóðum í þeim sporum árið 1991 í fyrsta skipti eru samfélagsmiðlarnir.

Ég hringdi úr tíkallasíma, eins og þeir voru kallaðir, bæði í foreldra mína og tengdaforeldra til að segja þeim fréttirnar áður en ég yfirgaf fæðingardeildina. Gekk svo út af fæðingardeildinni skýjum ofar. Svo stoltur af því að vera orðinn fullorðinn. Maður með mönnum. Vera nýbakaður pabbi. Þvílíkur dagur. 

Eins og komið hefur fram í fyrri pistli þurfti ég að byrja á því að koma við í Háskólanum og fá mig skráðan í sjúkrapróf sem var ekki eins auðsótt og ég hélt. Þaðan lá leiðin svo heim. Hvíla sig áður en ég færi í að hringja í þá sem stóðu okkur nærri til að segja þeim fréttirnar. Ég var spenntur yfir því að heyra í fólki í fyrsta skipti sem pabbi. Allir svöruðu heimasímanum um kvöldið, en það voru einu símar fólks á þeim tíma. Mikið var gaman að tala við allt þetta fólk og segja þeim fréttirnar, svara spurningum um kyn, þyngd og lengd, hvernig gekk og hvort öllum heilsaðist vel? Að vísu náði tengdamamma að stela frá mér þrumunni á nokkrum stöðum með því að vera á undan mér að hringja í fáeina einstaklinga. En það var allt og sumt. Ég stýrði hver fékk fréttirnar og hvenær.

Örfáir útvaldir komu á fæðingardeildina en þá voru mæður og börn þar í nokkra daga eftir fæðinguna. Eftir að við komum heim mættu nokkrir vinir og skyldmenni fljótlega til að sjá litlu stúlkuna og svo seinna litla drenginn þegar barn númer tvö kom. Enginn þurfti að halda á barninu og taka af sér mynd. Enginn þurfti að sýna heiminum hvað þau hefðu fundið öfluga lækvél. Svo kom fólk reglulega í heimsókn til að fylgjast með, fá kaffi og spjalla. Við fórum líka og heimsóttum afa og ömmur og til að að sýna langafa og langömmu barnið. Mikil gleði en samt mikil friðsemd. Enginn kom án þess að gera boð á undan sér og við höfðum alltaf stjórn á aðstæðum.

Bomm. Og svo komu samfélagsmiðlarnir. Læk-keppnin og allt það.

Nýbakaðir forleldrar taka sjálfu á fæðingadeildinni og pósta. Þá er það komið. Allir setja komment um hvað barnið er mikið krútt og þá er það frá. Svo er komið heim einum til tveimur dögum eftir fæðinguna og þá kemur strollan. Litla barnið situr fyrir í fangi allra og beint á insta, fb og snap. Viðbrögðin aldrei betri og allir fylla á læktankinn. Fá að vera smá stjörnur á insta um stund. Foreldrarnir sjá svo til þess að allir fylgjast með barninu í gegnum samfélagsmiðla öllum stundum, svo heimsóknir hafa í raun bara einn tilgang. Að fá sjálfu til að græða smá á vinsældum barnins á samfélagsmiðlum.

 

Svo eru allar óskráðu reglurnar sem sífellt eru brotnar fyrir „misskilning“. Til dæmis fólkið sem póstar mynd af skírnarkökunni með nafni barnsins áður en foreldrarnir eru búnir að því. Hver er fyrstur með fréttirnar um hvort það verði strákur eða stelpa? Hverju má pósta og hverju má ekki pósta? Hvernig setjur maður reglurnar og hvernig kynnir maður reglurnar fyrir fólki? Þetta er allt flókið og viðkvæmt.

Nú skal ég ekki dæma um það hvor tíminn var eða er betri. Nýjum tímum fylgja breytingar og þetta er ein þeirra. Börn sem fædd eru í dag eiga lifandi myndaalbúm út ævina þar sem allt er skráð, allt er myndað og allir geta fylgst með. Ekkert hverfur af netinu það sem eftir er ævinnar. Sem betur fer er ekki allt skrásett á mynd sem ég gerði sem barn og þess vegna get ég nú stílfært það eins og ég vil mér í hag og sleppt því sem ég vil ekki að hafi gerst. Því ég var að sjáfsögðu fullkominn og ef einhver segir eitthvað annað, þá þarf viðkomandi að sanna það.

Afi í fæðingarorlofi

Afi í fæðingarorlofi

Okkur hjónunum hlotnaðist nýlega sú gleði að verða afi og amma í fyrsta skipti. Það vakti upp miklar tilfinningar hjá mér og opnaði augu mín fyrir foreldrahlutverkinu á alveg nýjan hátt. Að vera afi er allt annað en að vera sjálfur foreldrið og í kjölfarið ákvað ég að gera þessa greinaröð – um muninn á því að verða foreldri nú og þegar við hjónin urðum það. Þetta er grein 2.

Margt hefur breyst en sumt hefur lítið sem ekkert breyst. Sumt hefur breyst að nafninu til og sumt hefur þróast í að verða andhverfa af því sem til stóð.

Eitt sem ég komst að og þykir mjög undarlegt að ekki sé búið að laga er hvernig orlofsupphæðin í fæðingarorlofi er reiknuð út og hvaða skilyrði þarf að uppfylla. T.d. þarf að hafa verið 12 mánuði í samfelldri vinnu mánuðina fyrir fæðingu til að fá greitt orlof. Þessi regla þykir mér mjög í andstöðu við tilgang orlofsins og hugsanlega leifar af þeim tíma þegar stór hluti kvenna var tekjulaus og heimavinnandi eða í íhlaupastörfum. Ég hefði haldið að hugmyndin um fæðingarorlof sé sú að samfélagið gangist við því að það sé eðlilegt að nýorðnir foreldrar hafi efni á því að taka frí fyrstu vikur og mánuði eftir fæðingu til að tengjast barninu. Vinna þá umönnunarvinnu sem þarf hvenær sem er sólarhingsins án þess að hafa áhyggjur af því að þurfa mæta til vinnu að morgni. Taka frá þeim fjárhagsáhyggjurnar og fá að vera í smá bómull í nokkrar vikur á þessum mikilvægasta tíma í tengslamyndun barns og foreldra. Einnig að barnið fái að vera í kringum foreldra sína fyrstu vikur og mánuði í stað þess að vera sett í hendur á óviðkomandi. Er þá fólk sem ekki hefur verið í samfelldri vinnu í 12 mánuði tekið út fyrir sviga? Á þeirra barn að hafa einhvern annan og minni rétt en hin börnin vegna þess að annað foreldrið varð óvinnufært og launalaust hluta þess tíma? Á þetta fólk ekki að fá greitt fullt orlof? Á fólk í þessari stöðu að skipta á bleium og vagga barninu á nóttunni og vinna á daginn til að ná endum saman eða reyna að komast af á smánarlegum fæðingarstyrk sem er 77.000 kr. á mánuði? Á þetta fólk að þurfa að standa í bréfaskriftum við Fæðingarorlofssjóð í óvissu um hvort það eigi fyrir nauðsynjum fyrir heimilið og barnið þegar það ætti að vera að dást að og sinna nýja barninu? Jafnvel eftir margra ára vinnu á sama vinnustað en hafa dottið úr vinnu í einn mánuð akkúrat á þessu 12 mánaða tímabili. Er þetta það sanngjarna samfélag sem orlofið var hugsað fyrir? Ég á bágt með að trúa því.

Eins veit ég að námsfólk er í sömu vandræðum. Það kemur út á vinnumarkaðinn og má helst ekki hefja barneignir fyrr en 12 mánuðum eftir að námi lýkur hjá báðum foreldrum og starfsævin hefst. Eða í raun 18 mánuðum, því útreikningur á orlofi miðast við meðallaun í 12 mánuði, 6 mánuðum fyrir áætlaðan fæðingardag. Börn gera bara ekki alltaf boð á undan sér eða fæðast eftir pöntun. Ég hef séð mörg dæmi um skert orlof hjá ungu fólki sem ég hef unnið með undanfarin ár. Það nær hugsanlega nokkrum ágætismánuðum á launum og fer svo í orlof á fæðingarstyrk eða lágu orlofi sem er aðeins brot af þeim launum sem það er á og þarf því aftur að stóla á foreldra sína eins og þegar það var að reyna að ná endum saman í skólanum og missa sjálfstæði sitt og stolt í leiðinni. Ef fólk er það heppið að hafa foreldra til að stóla á. Hinn möguleikinn er taka að sér svarta aukavinnu á meðan það er á styrknum til að bjarga málunum. Í námi er þó hægt að nýta sér námslán sem eru margföld á við fæðingarstyrkinn og ef viðkomandi hefði eignast barnið á meðan námi stóð hefði fæðingarstyrkurinn verið 177.000 kr. á mánuði sem er mun skárra en styrkurinn er að námi loknu.

Er eitthvað ódýrara fyrir þetta fólk að vera með ungbarn?

Hér er linkur inn á Vinnumálastofnun fyrir þá sem vilja kynna sér málið frekar: 

http://www.faedingarorlof.is/files/Upph%C3%A6%C3%B0ir%202019_232393447.pdf

Fæðingarorlof er líklega einn mikilvægasti réttur sem stéttarfélagabarátta hefur náð fram. Fyrir fæðingarorlof voru konur nánast dæmdar úr leik fjárhagslega við barnsburð ef þær höfðu ekki fyrirvinnu rétt eins og húsdýr eru háð eigendum sínum til að lifa af. Rétturinn var því stórt skref í jafnréttisbaráttunni ásamt því að gefa barninu öruggan rétt til að tengjast foreldrum sínum á mög svo mikilvægum og viðkvæmum tíma. Þessi réttur er margskonar og er einn hluti hans sá að fólk á rétt á að ganga aftur að starfi sínu að orlofi loknu sem er mjög mikilvægur réttur sem ekki kom að sjálfu sér.

Fyrir 28 árum þegar við urðum foreldrar í fyrsta skipti fékk móðirin sex mánuði í orlof og faðirinn ekki neitt. Að sjálfsögðu var það ósanngjarnt á tvennan hátt. Réttur föður og barns til að tengjast tilfinningaböndum var fyrir borð borinn. En einnig hallaði á konur í atvinnulífinu við þessi skipti, konur á barneignaaldri voru frekar til vandræða fyrir atvinnurekendur en karlar á sama aldri þar sem dýrt er fyrir fyrirtæki að missa fólk í slíkt orlof og þurfa að leysa það með bráðabirgðalausn. Sérstaklega átti þetta við um konur í ábyrgðarstöðum og í samkepnni við karla um slíkar stöður. Ég hef oft verið spurður að því í mínum rekstri hvernig ég þori að vera með svona margar konur á barneignaaldri í vinnu og hvort það sé ekki dýrt?

Þetta hefur sem betur fer verið lagað með því að móðir og faðir hafa nú jafnan rétt og svo líka sameiginlegan rétt. Ég er að vísu þeirrar skoðunar að það eigi ekki að vera setja fólk í þá stöðu að ákveða skiptingu réttarins heldur hafa eingöngu jafnan rétt beggja. Í dag virðist móðirin nær undantekningalaust fá þann hluta allan til sín og það veldur sömu skekkjunni á vinnumarkaði og var í gamla daga. Einnig hef ég heyrt mörg dæmi um að karlar taka orlofið en halda samt áfram að vinna og fresta launagreiðslum fram yfir orlofstímann. Þannig var þessi dýrmæti réttur sem kostaði blóð, svita og tár að ná fram ekki hugsaður og er það vanvirðing við þá baráttu að nota hann á þann hátt.

 

Nýfæddur afi

Stórkostleg tíðindi bárust um daginn þar sem nýtt ráðuneyti varð til á Íslandi, Barnamálaráðuneytið. Þegar ég var barn, þá hefði þetta verið eitthvað sem gæti komið fyrir í grínþætti en ekki í raunveruleikanum. En hugmyndir okkar um lífið og því sem er mikilvægt hafa sem betur fer þroskast og breyst á þeim 50 árum frá því ég fæddist. Hvað er að verða foreldri og hvernig eru kröfur samfélagsins um foreldrahlutverkið? Hefur samfélagið þroskast jafnt og eru innviðirnir í takt við samfélag sem hefur þann þroska að búa til sérstakt Barnamálaráðuneyti?

Afleiðing af því að ég fékk stórkostnlegt hlutverk nýlega, að verða afi, fór ég að skoða betur hvað hefur breyst frá því að ég og kona mín stóðum í því að verða foreldrar.

Þegar ég fæddist þá fóru foreldrar mínir á Landsspítalann, fæðingardeild með sjúkrabíl. Eftirvænting þeirra eftir því að verða foreldri í fyrsta skipti var mikil. En þegar á fæðingadeildina kom var mömmu rúllað inn en hurðinni skellt á pabba sem sóð úti á skyrtunni og reyndi að banka til að fá að hringja á leigubíl. En það var ekki hægt. Honum til happs þá fæddist ég í júní svo hann gat gengið heim í skaplegu veðri. 23 árum síðar varð ég faðir í fyrsta skipti og við, þáverandi hjónaleysin, gengum í gegnum mjög erfiða fæðingu sem stóð langt inn á fjórða sólarhing. Á sama tíma var ég í prófum í Háskólanum og var því ósofinn þegar ég átti að mæta í próf. Fór ég því til deildarstjóra til að fá mig skráðan í sjúkrapróf. “Nei Valgeir minn, þú varst ekki að eignast barn, heldur konan þín. Þú annaðhvort mætir í þetta próf á eftir eða verður skráður fallinn.” Tilkynnti hún mér. Ég var með mjög góðar einkunnir og hafði ekki áhuga á að fá skráð á mig fall í prófi svo ég gaf mig ekki. Fór á fund rektors sem brosti og skildi ekki af hverju þetta var svona mikið mál og skipaði fyrir um að ég yrði skráður í sjúkrapróf. Svona voru tímarnir hvað varðar kynjahlutverk við að verða foreldri þá, en hvað hefur breyst? Er litið á föðurinn sem mikilvægan þátt í því að verða foreldri í dag?

Ég fylgdist aðeins með því núna þegar sonur minn og tengdadóttir urðu foreldrar ásamt því að við hjónin kynntum okkur hin ýmsu mál sem við höfðum ekki spáð í áður til að geta aðsoðað nýbakaða foreldrana eins og við gátum án þess að skipta okkur of mikið af. Ég ætla að skrifa um þennan samanburð núna í nokkrum pistlum.

Eitt var það sem sló mig var að þjónusta við verðandi foreldra skuli enn heita mæðravernd. Það getur ekki verið í þágu barnsins að aðeins annað foreldrið fái vernd á þessum mikilvæga tíma sem er að verða foreldri. Af hverju heitir þjónustan ekki foreldravernd? Ef ganga þarf út frá foreldri almennt. Jafn þáttur foreldra er lykilatriði fyrir gott samlíf á heimili. Skilaboð heilbrigðiskerfisins til verðandi foreldra ætti þá ekki að hefjast á því að annað foreldrið sé tekið fram yfir hitt í mikilvægi ummönnunar. Þegar ég fæddist þá var pabbi minn óæskilegur skv. heilbriggðiskerfinu.  Þegar okkar börn fæddust þá hafði það breyst í að ég var í aukahlutverki og í besta falli stuðningshlutverki. Nú hátt í 30 árum síðar hefur það lítið breyst hvað það varðar. Feður upplifa sig í algjöru aukahlutverki í allri fræðslu og aðstoð við verðandi foreldra. Móðirin fær sérkennslu og alla athygli kerfisins á meðan faðirinn er ofsa duglegur að mæta og vera með. Þá er ég ekki að gagnrýna ljósmæðurnar sem leggja sig fram heldur er grunnhugsun þjónustunnar út frá heiti hennar sem er mæðravernd.

Eitt annað komst ég að þegar ég skoðaði af forvitni minni hvað hafði breyst frá því ég var aukaleikari í því að konan mín varð móðir. Það er að nú hefur komið í ljós að 8,4% feðra fá fæðingarþuglyndi en 12% kvenna. Það er skimað eftir fæðingarþunglyndi hjá mæðrum en ekki feðrum. Það er til leið um hvað gerist ef þær eru með þunglynd en ekki fyrir feðurna. Þeir eiga bara að harka af sér og hætta þessu væli eins og við værum enn stödd á síðustu öld. Eins komst ég að því að samkvæmt öllum nýlegum rannsóknum þá getur vel undirbúinn og virkur faðir núllað út slæm áhrif sem þunglyndi móður getur haft á barnið. En engin slík forvörn eða aðstoð við verðandi ferður er til. Í raun er ekkert til fyrir verðandi feður annað en að tala við afana og ömmurnar til að fá ráð um hvað er að verða pabbi. Það er nefninlega heilmikið mál og hefur alltaf verið heilmikið mál. Eins og það er heilmikið mál að verða móðir. Þá á eftir að taka inn öll þau form sem eru til í foreldrahlutverkum þar sem samsetning fjölskyldna er allskonar.

Að það verði til góðir og vel undirbúnir foreldrar ætti að vera sameiginlegt verkefni, ríkis, sveitarfélaga, heilbryggðiskerfisins og atvinnulífsins. Mikið hlakkar mig til að sjá hvort hið nýja Barnamálaráðuneyti muni verða til þess að barnið eigi rétt á að eiga foreldra sem eru jafn vel undirbúnir undir foreldrahlutverkið sama hvers skyns þeir eru. Það væri frábær gjöf til ófæddra barna framtíðarinnar.